بررسی نقوش روایتگری در سفالینه های دوره سلجوقی تا پایان عصر تیموری

توجه و علاقه ی اینجانب به این موضوع زمانی آغاز شد که می بایست برای پایان نامه ی دوره ی کارشناسی موضوعی را انتخاب می کردم ؛ برخلاف برخی دانشجویان و جو حاکم در بعضی دانشگاهها، توجه من معطوف به هنر ایران شد ؛ آنطور که منابع نشان می دهد راجع به هنر غرب از جانب مؤلفانشان به قدر کفایت کتب بیشماری تألیف شده است ؛ البته شایان توجه است که برخی مؤلفان غربی
دسته بندی تاریخ و ادبیات
فرمت فایل doc
حجم فایل 3080 کیلو بایت
تعداد صفحات فایل 230
بررسی نقوش روایتگری در سفالینه های دوره سلجوقی تا پایان عصر تیموری

فروشنده فایل

کد کاربری 8044

فصل اول: 1- تصویرگری ادبیات روایی بر روی سفالینه ها (دوره سلجوقی تا پایان عصر تیموری)

بخش اول: 1-1- ویژگی های ادبیات روایی ایران

1-1-1- گونه های مختلف ادبیات ایرانی....................................................................

1-1-2- داستانی..........................................................................................................

1-1-3- پیدایش شعر روایی در زبان فارسی عصر اسلامی.........................................

1-1-4- زمینه های فردی و اجتماعی شعر غنایی.......................................................

1-1-5- عمده شکل های شعر غنایی فارسی..............................................................

1-1-6- داستان در ادب کلاسیک فارسی....................................................................

1-1-7- ادبیات در دوره ی (سامانیان- غزنویان- سلجوقیان- ایلخانیان و تیموری)...

1-1-8- بنیان های روایت..........................................................................................

بخش دوم: 1-2- تصویرگری متون روایی در نگارگری ایران...............................

1-2-1- تاثیر سبک مانوی بر اولین تصویرگری کتب اسلامی.................................

1-2-2- نگارگری دوران (سلجوقی- ایلخانی- تیموری).......................................

1-2-3- معیارهای ترکیب بندی در نگارگری..........................................................

1-2-4- تحولات تدریجی ترسیم انسان در نقاشی ایران.........................................

بخش سوم: 1-3- مضامین بکار گرفته شده در سفالینه های ایران.......................

1-3-1- تاثیر مضامین ادبی ساسانی بر سفال اوایل اسلام........................................

1-3-2- منع تصویرگری و حضور خط در تزیین سفالینه های اسلامی...................

1-3-3- مضامین سفالینه های اسلامی....................................................................

1-3-4- سفالینه های اسلامی از جهت تکنیک لعاب زنی و نقش زنی..................

1-3-5- مضامین سفالینه ی عهد ایلخانی و تیموری..........................................

بخش چهارم: 1-4- مقایسه نقوش روایی در نگاره ها و ظروف سفالی............

1-4-1- ویژگی صفحه آرایی نگاره ها و سفالینه ها (از جهت نوشتاری- تصویرگری)

1-4-2- ظروف سفالی با مضمون تصویر و نوشته...................................................

1-4-3- مقایسه ی نگارگری و سفالگری از جهت چگونگی نقش زنی.....................

1-4-4- همنشینی نقوش تزیینی با خوشنویسی........................................................

1-4-5- تاثیر نگاره های ادبی بر تصویرگری سفالینه ها..........................................

1-4-6- عناصر تصویری مشترک بین نگاره ها و سفالینه ها........................................

1-4-7- وضوح اشعار و جلوه ی آن در تصویرسازی نگاره ها و سفالینه ها............

فصل دوم: 2- ویژگی نقاشی سفالینه های عصر سلجوقی....................................

بخش اول: 2-1- لعابهای دوره سلجوقی.................................................................

2-1-1- ویژگی لعاب زرین فام و ارتباط آن با فراورده های سفالی سلجوقی...........

2-1-2- سفال زرین فام.............................................................................................

2-1-3- ویژگی تصویری و نوشتاری سبک ری.......................................................

2-1-4- سفال زرین فام کاشان..................................................................................

2-1-5- شهرهای ساخت سفال زرین فام (گرگان، ساوه).........................................

بخش دوم: 2-2- ویژگی نقاشی سفالینه های عصر ایلخانی................................

2-2-1- سفالینه ی دوره مغول و ایلخانی در سده های هفتم و هشتم ه. ق..............

2-2-2- کاشیکاری دوره ایلخانان مغول....................................................................

2-2-3- وضعیت سفالگری در دوره ایلخانی............................................................

2-2-4- محتوای تصویری سفالینه های ایلخانی.......................................................

بخش سوم: 2-3- ویژگی نقاشی سفالینه های عصر تیموری..................................

2-3-1- وضعیت سفالگری تیموری.........................................................................

2-3-2- سفالگری تیموری و تاثیرپذیری از چین....................................................

2-3-3- تکنیک ها و طرح های عهد تیموری...........................................................

فصل سوم: 3- ارتباط مضامین ادبی- روایی با نقوش سفالینه های عصر سلجوقی- ایلخانی- تیموری...........................................................................................................

بخش اول: 3-1- ارتباط مضامین ادبی روایی با نقوش سفالینه های عصر سلجوقی.....

3-1-1- ظروف مینایی و ارتباط نگاره های مکتوب با آثار سفالی این سبک.................

3-1-2- نقوش ظروف مینایی دوره ی سلجوقی.......................................................

3-1-3- کاربرد نقوش بر روی ظروف سفالی............................................................

بخش دوم: 3-2- بررسی نقوش نوشتاری- تصویری زرین فام ((اعم از کاشی و سفال) دوره ایلخانی- تیموری)

3-2-1- سه سبک عمده ی نقاشی زرین فام..............................................................

3-2-2- عدم ارتباط متن و تصویر در آثار زرین فام سده ی 7 ه.ق...........................

3-2-3- اشعار کاشی های زرین فام ایلخانی...............................................................

3-2-4- بررسی کاشی بناهای مذهبی و غیرمذهبی (کاخ ها).....................................

3-2-5- کاشیکاران دوره ی ایلخانی.............................................................................

3-2-6- کاشی های زرین فام ایلخانی با مضمون عاشقانه و تصویر زوج عشاق...........

3-2-7- عدم تطابق تصویر و اشعار روی کاشی های زرین فام سده ی 8 ه.ق............

3-2-8- تجلی شاهنامه بر کاشی های سده ی 7 و 8 ه.ق..............................................

3-2-9- شناخت نقشی از شاهنامه اسب سوار و باز(شاهین).......................................

3-2-10- عناصر چینی- ایرانی بر کاشی های تخت سلیمان........................................

3-2-11- تطابق اشعار با کاربرد ظرف.........................................................................

3-2-12- اشعار، چگونه در اختیار کاشیکار قرار می گرفت؟.......................................

3-2-13- اهمیت اشعار روی کاشی و ظروف در تصحیح متون ادبی..........................

3-2-14- نقاشی روی ظروف سفالین لعابدار..............................................................

بخش سوم: 3-3- بررسی وجوه اشتراک نقوش سفالینه ها و نگاره های مکتوب (با معرفی چند نمونه)......................................................................................

3-3-1- شباهت های نقوش نگارگری با سفالگری دوره ی سلجوقی...............................

3-3-2- بررسی و مقایسه ی نقش کاشی با مضمون بیژن در چاه با نگاره ی آن..............

3-3-3- بررسی و مقایسه ی نقش سفالینه با مضمون ضحاک ماردوش با نگاره ی آن.....

3-3-4- بررسی و مقایسه ی نقش سفالینه با مضمون ایرج و برادران با نگاره ی آن........

3-3-5- بررسی و مقایسه ی نقش سفالینه با مضمون خسرو و شیرین با نگاره ی آن.......

3-3-6- بررسی و مقایسه ی نقش سفالینه با مضمون بهرام و آزاده با نگاره ی آن...........

3-3-7- بررسی نقش فتنه و گوساله..................................................................................

پیشگفتار:

توجه و علاقه ی اینجانب به این موضوع زمانی آغاز شد که می بایست برای پایان نامه ی دوره ی کارشناسی موضوعی را انتخاب می کردم ؛ برخلاف برخی دانشجویان و جو حاکم در بعضی دانشگاهها، توجه من معطوف به هنر ایران شد ؛ آنطور که منابع نشان می دهد راجع به هنر غرب از جانب مؤلفانشان به قدر کفایت کتب بیشماری تألیف شده است ؛ البته شایان توجه است که برخی مؤلفان غربی نیز در پی تحقیق و تفحص بر هنر ایران برآمدند ، ولی هنر ما را آنگونه که شایسته ی نام ایران است معرفی نکرده اند ؛ با همه این اوصاف ناگفته های بسیاری در بین تألیفات هنری بالاخص وجود داشت که مرا ترغیب کرد به هنر ایران علی الخصوص رشته تخصصی ام که سفال و سرامیک بود ، بپردازم ؛ در بین نقوش سفالینه ها اثری از فرهنگ و تمدن عظیم ایرانی را می توان یافت. شایسته بنظر می رسد یک هنرمند متعهد اولاً به محیط اطراف خود نظر داشته ، هنر مملکت خویش را بشناسد اطلاعاتی از جامعه ، فرهنگ و تمدن خود کسب کند ؛ پس از شناخت لازم و کافی به دوردست ها بنگرد ؛ و هنر و انعکاس آن را بر دیگران بشناساند . بعد از آن به هنر دیگر ملل بپردازد . نظر شخصی اینجانب این است که باید تأثیرات هنر اسلامی - ایرانی در این تحقیقات مدّ نظر قرار گیرد . وجود آثار و رؤیت آنها مرا برآن داشت که به پیوند ادبیات و سفال توجه نشان دهم و چون ادبیات نماینده فرهنگ ایرانی است و تقریباً هنرمندانی دچار از خود بیگانگی فرهنگی شده اند، موضوع رساله ی خویش را تاثیر ادبیات بر سفال دوره ی اسلامی انتخاب نمودم تا ثابت کنم هنر ایران غنی و سرشار از مضامین آموزنده است. بعد از تهیه و تکمیل رساله با وجود زحمات زیادی که برای جمع آوری و تهیه ی مطالب کشیده بودم ؛ احساس کردم ناگفته هایی درباره ی این موضوع باقی مانده و آنطور که باید حق مطلب ادا نشده است ؛ و در حد یک پروژه ی کارشناسی بصورت خام و نا پخته به این موضوع پرداخته ام سپس تصمیم گرفتم بگونه ی تخصصی تر به این موضوع در حیطه ای تقریباً مجزا اما مرتبط بپردازم ؛ نگاهی به چند نمونه اثر سفالی مشابه مرا بفکر واداشت که چرا هنرمند این نقوش را مصور کرده است ؟ ظاهر نقوش نشان می داد باید جزیان و داستانی در آن نهفته باشد به عنوان مثال داستان بهرام و آزاده چندین بار توسط هنرمندان دوره های مختلف بر سفال و نگاره ها اجرا شده است. ویژگی تصویری ظروف فوق مرا بر آن داشت که به بررسی موضوعی و محتوایی این داستان بپردازم . با مقایسه ای که بین آثار سفالی و نگاره ها ترتیب دادم ؛ دریافتم هنرمندان به ادبیات و اشعار شاعران بسیار توجه داشته اند . و گویی نوعی تبادل اطلاعات و همکاری بین هنرمندان و نگارگران وجود داشه است . و هر دو گروه از چشمه ی پر فیض ادبیات و اشعار ، جهت نقش زنی بر آثار بهره گرفته اند . در شروع پژوهش هایم با راهنمایی ارزشمند جناب دکتر شیرازی متوجه شدم باید برای شروع تحقیق مجموعه ای از کتب تاریخی ، ادبی ، نگارگری و سفال مطالعه شود .و راهنمایی های بجا و مناسب آقای رجبی در بیان تقسیم بندی فصول ، مسیر راه را برایم روشن تر نمود . با راهنمایی این عزیزان می بایست به تاریخ ادبیات ایران مراجعه، و مجموعه ای از اشعار و انواع ادبی ایران را مطالعه می کردم . زیرا در حاشیه ی کاشی ها و ظروف، اشعار خوشنویسی شده ی شاعران بزرگ و ناشناس بسیار وجود داشت و در این ارتباط خطوطی که مورد استفاده واقع شده بود مرا ملزم می داشت تا به منابع خوشنویسی و انواع خطوط نیز رجوع کنم ؛ بدلیل پیوستگی ادبیات و نگارگری و تشابه نقوش نگاره ها با سفالینه ها ، نگاره های ادوار مختلف و تأثیرات آنها نیز مورد بررسی قرار گرفت و در آخر مقایسه ی نهایی و موشکافانه ی نقوش سفالینه ها و نگاره ها مدّ نظر قرار گرفت . در مسیر جمع آوری مطالب مشکلات عدیده ای همچون کمبود منابع که متناسب با موضوع باشد ، راهم را دشوار می نمود . در جمع آوری تصاویر نیز بدلیل سیاه و سفید و بی کیفیت بودن برخی نگاره ها متأسفانه برخی تصاویر از کیفیت مطلوب برخوردار نبود و تلاش اینجانب در جمع آوری برخی تصاویر با کیفیت مثمر ثمرواقع نشد. متأسفانه هنرمندانی که در تألیف کتب مربوط به فن سفال گری کتاب هایی را به طبع رسانده اند ؛ با وجود کثرت تألیفات سرامیکی و سفالی ، باز هم جای خالی برخی مضامین که مرتبط با سفال باشد در بین کتب حس می شود . هرکدام از این بزرگواران اگر حرفی از نقوش به میان آورده اند صرفاً مربوط به مضامین ادبی می شده است ، و فقط در حد بسیار محدودی به این نکته اذعان داشته اند که : " ادبیات و اشعار شاعران مختلف چون فردوسی و ... بر آثار سفالی به کثرت قابل رؤیت است " و از ذکر نمونه ای با این عنوان اجتناب نموده اند ؛ اگر هم تصویری می آمد متأسفانه فاقد هرگونه توضیح کارشناسانه بود . البته در اندک مواردی مانند کتاب سفال اسلامی خلیلی ، بذکر یک مورد بطور تخصصی پرداخته شده بود و در برخی کتابهای قدیمی و یا مقالات جدید متأسفانه با اطلاعات نادرستی مواجه شدم که با وجود منابع قابل استناد و صحیح در رساله ی حاضر ، به این موارد اشاره نموده ام . تلاشهای آقای قوچانی در تألیفات و مقالاتی که ارائه داده اند را در ارتباط با موضوع رساله نمی توان نادیده گرفت ، بخصوص کتاب " کاشی های تخت سلیمان " ایشان در پیشرفت روند کار بسیار مفید واقع شد . اینجانب تلاش نمودم تا با گردآوری این مطالب در این رساله بطور تخصصی و کاملاً ویژه به محتوای ادبی آثار سفالی بپردازم باید این نکته را عرض کنم که جای خالی این موضوع ( بررسی نقوش روایت گری بر سفالینه ها و کاشی ها در بین کتب سفالی خالی است . ) با اینکه در جمع آوری مطالب و تدوین این رساله ، مطمئناً کاستی هایی وجود دارد، وتک تک اطلاعات و نوشته های این رساله با عشق و علاقه از کتب مختلف و مقالات گوناگون جمع آوری شده است ، و در برخی موارد که نگارنده حس کرده می تواند به درک مطلب کمک کند سعی نموده همراه با سند مطالبی را بر آن بیفزاید . ان شاء ا... خدای مهربان مرا یاری دهد تا بتوانم، با استواری قدمی هرچند کوچک در راه خدمت به هم میهنانم بردارم . در آخر از همه عزیزانی که مرا در گردآوری این رساله یاری رسانده اند از جمله جناب آقای رجبی ، استاد راهنمای بزرگوارم و جناب آقای دکتر شیرازی، استاد مشاور و استاد روش تحقیق که مرا بطور تخصصی تر با دنیای پژوهش آشنا نمود، و خانواده و همسرم که مرا در این امر، لحظه ای تنها نگذاشتند ، سپاسگزارم .

مقدمه:

سفالگری از دیرینه هنرهایی است که بشر جهت رساندن پیام و احساس درونی خویش به آن پرداخته است. این هنر تجلی گاه باورها و اعتقادات بشر است. نقوشی که بر سفالینه ها نقش می بندد بخشی از این جهان بینی را بر آیندگان آشکار می نماید. آثار به جای مانده از ادوار مختلف نشان از سلیقه و ذوق مردم آن روزگار دارد، سفالگری که از دستاوردهای بزرگ تمدن اسلامی است؛ با ورود اسلام ویژگی هایی را کسب نمود؛ در دوران اسلامی به علت حمایت سلاطین و حکام و حتی عامه ی مردم درمی یابیم سفالگری، هنر- صنعتی است که تحت اختیار قشرهای مختلف بوده است و همه بر مبنای نیاز خود از آن مستفیذ شده اند. با منع اسلام مبنی بر تحریم کاربرد طلا و نقره؛ این هنرمندان سفالگر بودند که با ایجاد لعابهای درخشان و گیرا جای ظرفهای طلا و نقره را در خانه های اقشار مردم پر نمودند؛ اسلام که با تصویرگری انسان مخالف بود هنرمند را بر آن داشت که از چشمه ذوق و استعداد خود استفاده نماید. به این ترتیب هنرمند مسلمان از خلاقیت خویش جهت تصویرگری سفالینه ها بهره برد؛ ابتدا از نقوش ادوار قبل از اسلام به طور محدود در نقش زنی بهره گرفت. بعدها خود به طراحی نقوش ساده و تجریدی انسانی- گیاهی- حیوانی و ساخت سفالینه با لعبهای گوناگون همت گمارد. و استفاده از خط و خوشنویسی به دلیل اهمیت و سفارش اسلام در راس تزیینات قرار گرفت. و به مرور زمان اشعار شاعران بزرگ، جهت ترویج فرهنگ ایرانی به کار گرفته شد. در این رساله همانگونه که از عنوان آن پیداست برای بررسی نقوش به پژوهش در چهار هنر رجوع شده است.هنرهای مدنظر (سفالگری- نگارگری- خوشنویسی- ادبیات(اشعار شاعران) می باشد. در خلال مطالب با نمونه آثار بجا مانده؛ در می یابیم هنرمندان به طور مستقیم و غیرمستقیم، از یکدیگر تاثیراتی گرفته اند؛ به عنوان مثال ارتباط مضمونی و حتی تصویری مشترکی بین برخی آثار سفالی و نقوش مندرج در نگاره ها احساس می شود؛ و در هر دو هنر اشعار توسط عنصر فعال خوشنویسی، گرداگرد ظروف و نگاره ها را دربرگررفته اند. با همه ی این شباهت ها برخی تفاوت ها نیز احساس می شود. از جمله این تفاوت ها می توان چکیده نگاری را مختص هنر سفالگری دانست و تفضیل گرایی در ارائه نقوش را از ویژگی های نگارگری برشمرد؛ و تمام این تفاوت ها باز می گردد به ویژگی موادو مصالحی که توسط هنرمند بکار گرفته شده است.

2-3- تعریف مساله و بیان سوالهای اصلی تحقیق:با عنایت به موضوع انتخاب شده،‌ بررسی نقوش روایتگری سفالینه های دوران سلجوقی تا پایان عصر تیموری مد نظر است. مواد مورد پژوهش سفال وکاشی بوده و جنبه ادبی آثار در اولویت قرار دارد؛ و آثاری مورد بررسی قرار خواهد گرفت که، در برگیرنده نقوش و نوشته های ادبی ( منظوم یا منثور ) که جنبه بازگویی داستانی دارد ، می باشد. از جمله موارد قابل توجه بررسی تفاوت بین مضامین ادبی هر دوره می باشد . همچنین بررسی کاربردهای انواع خطوط خوشنویسی متناسب با شرایط فرهنگی و هنر ( ادبیات) دوره ها و چگونگی تأثیر و تأثّر هنرمند و چگونگی انعکاس آن بر روی آثار مد نظر می باشد. و همچنین بررسی کاربرد انواع خطوط ( خوشنویسی ) در رساندن پیامِ تصاویر ارائه شده انجام خواهد شد.

سوالهای اصلی تحقیق:

1- مضامین ادبی مورد استفاده در آثار مورد نظر دوره سلجوقی تا پایان عصر تیموری چه تفاوتی نسبت به یکدیگر دارند؟

2- درصد فراوانی مضامین ادبی در هر دوره چه میزان است ؟

3- متن نوشته حواشی تزیینات تصویری، تا چه میزان با تصاویر مرتبط می باشند ؟

4- کدامیک از انواع خوشنویسی در آثار مورد نظر در رساندن پیام موثرتر بوده اند ؟

3-3- پیشینه تحقیق و ضرورت انجام تحقیق:

طبق بررسی صورت گرفته جهت یافتن پیشینه تحقیق و با مطالعه پایان نامه ها و کتب مربوط به سفال با مطالبی مواجه شدم که برخلاف عناوینی که دارند اشاره کوچکی به تصاویر کار شده بر روی سفالینه ها شده است و یا حتی محقق فقط به معرفی تصویری(بدون شرح تصویر و متن نوشته)اکتفا نموده است و بیشتر جنبه فنی آثار تولید شده مد نظر بوده است. 1- به عنوان مثال پایان نامه ای با عنوان بررسی نقوش کاشیهای زرین فام در دوره سلجوقیان و مغولان 6 تا 8 ه.ق خانم ناهید صالحی نیا محقق این رساله در ابتدا به تاریخچه و مراحل تکامل کاشی بین النهرین و عیلام و هخامنشی و… ساسانی و دوره اسلامی پرداخته درخلال فصول مختلف به مراکز ساخت کاشی و هنرمندان کاشی ساز و اهمیت کاشی در معماری و نحوه ساخت آن همچنین به موضوعات اساطیری همچون سیمرغ در نقاشی ایران و سیمرغ در شاهنامه و ویژگی پر سیمرغ و شکل سیمرغ و اژدها در کاشی زرین فام پرداخته است در این بین اشاره بسیار اندکی به مضمون حماسی و ادبی شده است. در این تحقیق به بررسی نقوش پرندگان و حیوانات اهلی و غیر اهلی و نباتات و مفهوم لوتوس پرداخته شده است با این اوصاف کل اثر در حیطه مضامین اساطیری سیمرغ و اژدها و … و بررسی تکنیکی کاشی زرین فام پرداخته است. در این پایان نامه فقط در صفحه 34 اشاره کوتاهی به تصویر دو دلداده نموده و به شرح تصویر پرداخته و در صفحه 63 که عنوان کتیبه و خط دارد در 3 صفحه به آیات و روایات و خطوط مورد استفاده در کتیبه های کاشی های محرابهای مساجد اشاره کرده است.

2- در پایان نامه ا ی دیگربا عنوان، (( بررسی نقوش حیوانی و انسانی در هنر سلجوقی ایران)) خانم میترا کیانا به بررسی نقوش حیوانی و انسانی هنر دوره سلجوقی پرداخته و علاوه بر بررسی تاریخی ، اوضاع اجتماعی دوره سلجوقیان و نقش آن در رشد و گسترش فرهنگ و هنر ایرانی نیز توجه شده است و بعد به تجزیه و تحلیل نقشمایه های حیوانی_انسانی پرداخته است، آثار بررسی شده در حیطه متریال مختلف از جمله نقاشی، کتاب آرایی سفالگری کاشیکاری قالیبافی پارچه بافی فلزکاری و حجاری و گچ بری می باشد. و نقوش بررسی شده سلجوقی در حیطه نقوش تزیینی،هندسی،گیاهی و نوشتاری حیوانی و انسانی می باشد. درآخر به تجزیه و تحلیل ویژگی نقوش حیوانی و انسانی پرداخته و در نتیجه گیری این مطلب قید شد که نقوش سلجوقی از هنر سامانی و ساسانی و هنر چین متأثر است.

3- بررسی تأثیر و ویژگیهای ادبی شاهنامه بر نمونه های تصویری نقاشی ایران آقای صلاح الدین حسنی در سه فصل به بیان کلیاتی درباره زیبایی شناختی ادبیات ایران و تاریخچه و سیر پیدایش شاهنامه و بررسی تاریخی شاهنامه های مصور در تاریخ نگارگری ایران پرداخته است. در فصل سوم این رساله محقق به بررسی تصویرگری تاریخ و حماسه های ملی ایران باستان مرتبط با پیدایش شاهنامه از قبل و دوره اسلامی پرداخته است و در بخشی به تداوم سنت تصویرگری دوره اسلامی تا اواخر سلجوقیان در ایران توجه نشان داده است و در بخش سوم فصل سوم بررسی نمونه های تصویری شاهنامه فردوسی از دوره ایلخانی تا اواخر صفویه مدنظر بوده است در صفحه 64 این فصل قدح لعابی با تصویر فریدون سوار بر گاو نر در حال بردن ضحاک سده 7 ه.ق ، بیان شده است و تنها یک اثر سفالی که حالت روایی دارد و مضمون شاهنامه ای دارد معرفی شده است. و بقیه مباحث به نگارگری و مضامین و نقوشی که در آن تصویر شده پرداخته است و نگارنده بیان داشته است که سند تصویری از دوران گذشته نداریم و تنها نقوش آثار سرامیکی و سفالی بجا مانده این شیوه کار نقش زنی هنرمندان را بر ما عیان می سازد و بصورت خلاصه و تنها در چند سطر به این مبحث پرداخته است .

4- زیبایی شناسی کاربردی ظروف فلزی و سفالی ایرانی از دوره سلجوقیان تا صفویه، ازهار موسوی نیا در پنج فصل به معرفی آثار فلزی و سفالی دوره سلجوقی و صفویه پرداخته است ، و به معرفی برخی ظروف پرداخته منابع استفاده شده در این رساله جهت مطالعه و وام گیری مطالب برای موضوع انتخابی اینجانب بسیار مفید شناسایی شده است؛ صحنه هایی از آثار ادبی مثل بیژن و منیژه و صحنه تسخیر قلعه و آبتنی شیرین و… را فقط در حد نشان دادن تصویر معرفی کرده است بدون ذکر شرح و توصیفی؛ البته با توجه به موضوع رساله زیبایی شناسی کاربردی مطرح بوده و معرفی نقوش در حد نشان دادن تصویر فقط به دلیل فرم و حالت ظرف بوده است و نه معرفی صرفِ تصویر.

5- بررسی اشکال و نقوش تزیینی سفال و آثار فلزی ایران در دوره سلجوقیان 591-430 ه.ق آقای کامبیز مؤمن خانی به بررسی ظروف فلزی و سفالی دوره سلجوقی در 4 فصل پرداخته است در فصل یک به بررسی زمینه تاریخی ، فرهنگی سلجوقیان و در فصل 2 به تزیین در هنر اسلامی که شامل نقوش هندسی ،‌گیاهی و جانوری و انسانی و خط نگاره ها پرداخته است. در فصل سوم به نقش و فرم در سفال دوران سلجوقیان پرداخته و به انواع روشهای لعاب زنی پرداخته است با وجود اینکه در این رساله بیش از 2 ، 3 سطر به ادبیات اشاره نشده ولی در قسمت نتیجه گیری به این نتایج رسیده است،‌که تطابق بین شعر و تصویر به ندرت پیش آمده است و در همین نتیجه گیری از حضور فعال ادبیات در سفالبنه با موضوعات ادبی و نقشمایه های پیکر نگاری صحبت نموده است !

6- هانیه نیکخواه – سفالینه های زرین فام ایران در قرن 7 ه . ق (1379) راهنما : غلامعلی حاتم – مشاور : نوشیندخت نفیس 3 جلد 521 صفحه مصور

سفال زرین فام lustreware ، سفال ایرانی Pottery Iranian ، سرامیک Ceramics ، سفال مصری Pottery Egiption سفالگران Potters ، نجوم Astronomy

چکیده پژوهشگر در راستای هدف شناساندن سفال زرین فام ابتدا تاریخ سفال و سرامیک را بیان و سفال زرین فام را معرفی نموده است.سپس به بررسی وضعیت تاریخی، اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و هنری قرون ششم و هفتم هجری پرداخته و جهت دستیابی به منشاء پیدایش و ساخت سفال زرین فام به مقایسه آنالیزی بدنه و لعاب سفال های زرین فام ایران و مصر اقدام نموده است.در بررسی تطبیقی سفال زرین فام مصرو عراق با ایران،تشابهات و تفاوت ها را بیان نموده است،در بحث سابقه تاریخی فعال زرین فام ایران به مراکز ساخت این سفال در دوره های مختلف اشاره و بناهای شاخص مزین به کاشی زرین فام و هنرمندان سازنده سفال زرین فام در ایران را معرفی نموده است.ساختار سفالینه های زرین فام را از نظر شکل،نفش و رنگ بررسی و پیشینه ستاره شناس و ارتباط آن با نقوش سفال های زرین فام را بیان نموده است.

7- حسین مهدیان ناصر-سفال ایرانی در پگاه اسلام آیینه دار تحولات فرهنگی(1380)، نوشین دخت نفیس مشاور: محمد جعفری 295 صفحه،مصور،کتابخانه،سفال ایرانی potteryiranianسفالگری pottery

چکیده:با نگاه به تاریخ گذشته ایران در می یابیم که این سرزمین همیشه در حال رشد و تکامل بوده است و مردمان ایران با تلاش خود سبب ساز این شکوفایی بوده اند و آثاری از خود بر جای گذرانده اند که هریک دنیایی سخن دارد.از همان آغاز اشیای ساده زندگی خود،چه نیایشی و اعتقادی،چه کاربردی را با تصویرسازی می آراستند. از جمله مهمترین این آثار پرداخته سفالینه ها هستند که دارای بار فرهنگی و هنری ارزشمندی می باشند. در این پژوهش ابتدا به پیش زمینه های تاریخی و اجتماعی آثار پرداخته شده و سپس پیش زمینه فرهنگی مورد بحث قرار گرفته است.سفالگری و ارزش های آن از دیدگاه فنی و هنری مرور گشته و جریان های فکری ایران اسلامی در قالب آیین تصوف معرفی شده است.در انتها نیز به جستجو و بررسی تصویر و تمثیل های عارفانه پرداخته شده است.

8-لاریجانی،لاله سادات، واﮋه و نگاره در خمسه ی نظامی(1376)به راهنمایی حسن شهرستانی مشاور مهدی حسینی 22صفحه مصور خمسه نظامی-نقاشی های ایران شعر ایرانی.Iranian poetry شعرفارسی Persian poetry نظامی- الیاس بن یوسف

واﮋگان(vocabulary)

چکیده:در ابتدا،مطالبی درمورد شعرو سبک های مختلفی مانند سبک خراسانی ،عراقی: مکتب وقوع،هندی...به اختصار اشاره شده وسعی به عمل آمده از این طریق امکان شناخت هنر شعری نظامی و در کل خمسه ی وی مدنظر قرار گیرد.همچنین به تاریخچه ی نگارگران ایرانی با استناد به آثار برگزیده پرداخته شده است و اولویت در این مقطع،با خمسه های نظامی مصور می باشد. سپس به معرفی حکیم نظامی حکیم گنجوی پنج مثنوی او پرداخته شده و فهرستی از تصاویر خمسه های مصور موجود در ایران و چند نسخه ی برگزیده از معروفترین و ارزشمند ترین نسخ ارایه شده است در خاتمه،با توجه به محتوای اثر ادبی و آثاز هنری،به بررسی مطالب متعدد که در نگارگری از اولویت برخوردار است پرداخته شده است.

9- ضابطی جهرمی،احمد تصویرگری شعری در شاهنامه فردوسی از دیدگاه،سینما(1375)به راهنمایی:محمد علی اسلامی ندوشن،احمد الستی 260 نسخه، شعری poetry . سینما motion pictukes شاهنامه،تصویرگری شعری poetic illustration، شعر و نیما

چکیده:هدف از پژوهش دست یافتن به حوزه های مشترک بیانی و هنر شعرو نیما است که با روش مطالعه کتابخانه ای انجام یافته است .پژوهشگر ضمن تعریف تصویر و ویژگی های آن در شعروسینمابه بررسی شیوه هاوشکل های بیان وخلق تصویردر شعر و سینما پرداخته است.ویژگی های زبان هنری وعناصر بیان درسینما وزبان مجازی فیلم نیز مورد تجزیه وتحلیل قرار گرفته است ضمن تطبیق روش های بیان صداوتصویردر سینما ودر شاهنامه از دیدگاه تجسمی و بعدی به صورخیال در شاهنامه نگریسته وروش های سینمایی بیان در شاهنامه را مورد بررسی قرار داده است. استخراج و طبقه بندی الگوی مورد علاقه فردوسی در تصویرسازی ازدیگرموارد پرداخته شده می باشد . یافته ها نشان می دهد که تصویرگری درشعربیشتربا سینما قابل مقایسه است تا نقاشی ومهمترین عامل مشترک درمشابهت های خلق تصویردو هنر مونتاژباتدوین می باشد.

10- پورعلی محمد،حمید رضا،شناخت جنبه های روایت در نمایشنامه بازیسازان(1377)محمد رضا اصلانی،مشاور حمید رضا افشار،روایت و روایتگری narrative&narration –زیبایی شناسی aesthetics، افسانه ها و قصه ها legends، نمایش theater سینما motion pictures حماسه و حماسه سرایی writting Epic& Epic ،آفرینش درهنرcreation in art

چکیده: پژوهش حاضر تلاشی است در جهت جمع آوری،دسته بندی و نتیجه گیری مناسب در باب روایت و روایتگری که با روش مطالعه کتابخانه ای انجام گرفته است. پژوهشگر ضمن بررسی زیبا شناسی .فرایند آفرینش هنری،شخصیت هنرمند و و ارزشهای محتوایی اثر هنری به سیر تاریخی نظریات مطرح شده در باب روایت دوران معاصر پرداخته است و پس از بررسی شکل های روایتی و ادبی از جمله حماسه،قصه،رمان و نیز نمایش وسینما به بیان برخی از وجوه فرهنگ ایرانی-اسلامی از طریق بررسی چند متن برگزیده پرداخته است.

11- آقای عبدالله قوچانی در کتابی با عنوان اشعار فارسی کاشیهای تخت سلیمان به معرفی ابیات و تصاویر عاشقانه در کاشیها پرداخته است کاشیهایی با فرم ستاره هشت پر که دارای مضامین ادبی،‌مذهبی و اشعار دوران مختلف می باشد در این کتاب به معرفی هنرمندان کاشی ساز نیز پرداخته است. متأسفانه این کتاب با وجود مطالب بسیار مفیدی که در باب اشعار و متون ادبی دارد فاقد هر گونه نقشی است که بیانگر روایت تصویری یک متن ادبی باشد. در کتابهای گوناگونی که به نوعی به مقوله سفال و کاشی پرداخته اند اشاره کمرنگی به یک تصویر که جنبه ادبی،‌روایی دارد شده است با این اوصاف اینجانب می توانم منابع معرفی شده را مطالعه و با مراجعه به منابع مورد نظر توضیح و شرح مفصل تری راجع به تصاویر فراهم نمایم .

12-در کتابی دیگر با عنوان کاشی زرین فام الیور واتسون ترجمه خانم شکوه ذاکری به مطالبی که راجع به شیوه ساخت کاشی زرین فام و شهرهای مهم ساخت کاشی و هنرمندان سازنده اینگونه آثار است توجه نشان داده شده است و به صورت محدود به معرفی برخی کاشیها و ظروفی پرداخته که جنبه روایی و ادبی دارد.

اینجانب قصد دارم رساله ای مختص به آثار سفالی ( اعم از کاشی و ظروف ) که فقط در حیطه ادبیات کار شده ،‌جمع آوری نموده و به معرفی این آثار بپردازم با یافتن آثاری با این مضامین اولاً چگونگی اشعار و مضامین ادبی به تصویر کشیده شده روی ظروف و کاشی ها بر ما عیان می سازد ؛‌که آثار هر دوره متأثر از چه مضامینی است و اشعار چه شاعرانی بیشترین کاربرد را روی آثار داشته است همچنین نوع نقاشی هر دوره بر ما آشکار شده؛ خطوط مورد استفاده این آثار نیز بر ما روشن می شود. این طرح پژوهشی می تواند بهترین منبع جهت استفاده هنرمندان و محققان که علاقمند به آثار ادبی به تصویر کشیده،‌بر روی آثاری غیر از نگارگری می باشند،‌قرار گیرد؛ چرا که به مرور زمان و یا کمبود کاغذ و گرانی و موارد دیگر که بحث ما نیست باعث از بین رفتن آثار نقاشی شده باشد و بیشتر مدارک موجود کاشی های مینایی بوده که بهترین مدرک تصویری به جا مانده می تواند باشد که جنبه روایی تصویر در برخی لحاظ شده است.

13- صور خیال در شعر فارسی محمد رضا شفیعی کدکنی 1375 این اثر تحقیقی انتقادی است در تطور ایماژ های شعر فارسی وسیر تاریخی بلاغت در اسلام وایران که در دو بخش فراهم امده است بخش نخست طرح کلی و عمومی مسائل مربوط به صور خیال ونقد وتحلیل اراء علمای بلاغت اسلامی در باب بیان وشیوه های مختلف آن است، ونویسنده کوشیده است تا مسیر عقاید متفکران اسلامی را در این زمینه به طور تاریخی نشان دهد،وتازگیهای فکری ایشان را با توجه به شرایط اجتماعی وتاریخی روزگارشان بررسی کند،در بخش دوم همان مباحث دیگر را در مورد شعر یک یک شاعران برجسته را از اغاز پیدایش ادب دری تا پایان قرن 5ه،ق مورد نظر قرار داده ودر سراسر شعرهای موجود این دوره بررسی کرده است0

14-کتابی دیگر از این محقق با عنوان موسیقی شعر1370 در 6 فصل:

فصل1:در 8 بخش به بیان قافیه:تعاریف قافیه ،قافیه در ادبیات وشعر ،نقد قافیه اندیشی)

فصل2: به بیان شعر منثوروبیان مبانی موسیقایی صنایع بدیع ودلالت موسیقایی کلمات پرداخته

فصل3 : به موسیقی شعرو اوزان پرداخته ،موسیقی کیهانی تا موسیقی شعر واراءفلاسفه اخوان الصفاء0

فصل4: به یکی از عوامل ساخت وصورت در موسیقی شعر فردوسی ،چند اوایی موسیقی در منظومه شمس ،غزلهای مولانا

فصل 5 : به اوزان شعر وزن وهجاهای ان پرداخته است

فصل 6: ترجمه شعرهای زبان بیگانه

15 ـ فرهنگ اساطیر و اشارات داستانی در ادبیات فارسی احمد جعفر یاحقی 1369،محقق بران است تا به

شیوه های تحقیقی و مستند به منابع ومدارک مربوط نشان دهد که اولا شعر وادب فارسی در ورای اشارات وتلمیحات در مورد مظاهر گوناگون ،بر چه پشتوانه ای از اندیشه وادراک تکیه دارد ،ثانیا روشن کند که درک ابعاد هنری و غنای فرهنگی ان بدون اطلاع ازاین اشارات وکنایه و اسرار ورموز ممکن نیست ،وبه عنوان وظیفه نهایی خویش دانشجویان وپژوهندگان ادب فارسی را در دست یافتن به این دقایق یاری دهد0

4-3- فرضیه‌ها (هر فرضیه به صورت جمله خبری و متناسب با سوالهای تحقیق نوشته شود):

1-به نظر می رسد مضامین مورد استفاده در دوره های مختلف بر گرفته از آثار ادبیات(منظوم یا منثور) می باشد،بطور مثال در دوره سلجوقی ادبیات برگرفته از کتا بهایی با موضوعات پند واندرز مضامین عاشقانه وسایر موضوعات که در شرق ایران رواج داشته است می باشدو پس از تسلط بر بغداد برخی داستانها ومضامین حوزه کشورهای عربی مشاهده می شود)

2-به نظرمیرسد فراوانی مضامین ادبی با توجه به بهره گیری حکومتها.از هنر در راستای تقویت بنیانهای سیاسی فرهنگی بوده است0

3-به نظر می رسد عموما اکثر متن نوشته ها با تصاویر ارتباط داشته اند 0

4-به نظرمیرسد به دلیل کاربرد عمومی وفهم اقشار مختلف،خط نستعلیق،نسخ بیشتر مورد استفاده قرار گرفته است0

5-3- هدفها :

هدف اصلی:

1- بررسی روند تغییرات روایتگری در نقوش سفالینه ها در دوره تأثیرگذار سلجوقی تا پایان عصر تیموری .

2- جمع آوری و تقسیم بندی مضامین روایت های مورداستفاده در دوره های مذکور

6-3- نتایج اصلی تحقیق حاضر، چه کاربردهایی خواهد داشت؟

به دلیل اینکه هدف نگارنده در انجام این تحقیق جمع آوری و معرفی آثار ادبی به تصویر کشیده شده بر روی سفالینه ها می باشد طبیعتاً‌این رساله به تعریف و معرفی جامع از آثار ادبی ساخته شده در دوره های مذکور پرداخته و بهترین منبع جهت استفاده هنرمندان از منابع ادبی – تصویری گذشتگان می باشد.

7-3- ویژگی جدید بودن و نوآوری طرح چیست؟ (توسط استاد راهنما تکمیل گردد)

اینکه این تحقیق می تواند به عنوان یک منبع موثق جهت کاربرد و احیای نقوش بر روی ظروف معاصراستفاده شود و به معاصرین چگونگی نقوش ادبی گذشته را معرفی کند؛ و هنرمندان معاصر می توانند با تلفیق تصویر و روایت اشعار معاصر به صورت تصویری قدمی در احیا و تنوع نقوش معاصر بردارند به جای نقوش آبستره ای بی مفهوم معاصر که ندرتاً پشتوانه فرهنگی و ملی ندارد نقوشی بکار بریم که به تعریف تصویرگری ادبیات معاصر بپردازد

8-3- انجام تحقیق و روش گردآوری اطلاعات و ابزار آن:

روش انجام تحقیق : توصیفی تاریخی همبستگی علی تجربی

شیوه گرد آوری اطلاعات : کتابخانه ای میدانی اینترنت ترکیبی

ابزار گرد آوری اطلاعات : فیش برداری، تصویر،عکسبرداری کارت مشاهده

9-3- معرفی جامعه آماری، روش نمونه‌گیری و تعداد نمونه:

جامعه آماری :کلیه ظروف سفالی و کاشی های دوره های مذکور

روش نمونه گیری :تصادفی

تعداد نمونه : از هر دوره 10 نمونه

10-3- روش تجزیه و تحلیل اطلاعات: کیفی کمی

این رساله با موضوع: بررسی نقوش روایتگری در سفالینه های دوره سلجوقی تا پایان عصر تیموری در سه فصل تنظیم شده است و به هنر نگارگری و سفالیگری سه دوره سلجوقی، ایلخانی، تیموری پرداخته است. هر فصل به بخش های کوچکتری تقسیم شده که در بیان موضوع رساله بحث می کند. فصل اول با عنوان: تصویرگری ادبیات روایی بر روی سفالینه های دوره سلجوقی تا پایان عصر تیموری به چهار بخش تقسیم شده است.

در بخش اول با عنوان ویژگی های ادبیات روایی ایران به بیان گونه های مختلف ادبیات ایرانی، داستانی، شعر روایی و پیدایش شعر روایی در زبان فارسی عصر اسلامی پرداخته است. در خلال مطالب به حکایت سرایی و زمینه های فردی و اجتماعی شعر غنایی و عمده شکل های شعر غنایی فارسی اشاره شده است؛ و اشعار حماسی و غنایی مورد بررسی قرار گرفته است. و از داستان در ادب کلاسیک فارسی مطالبی ذکر شده که در آن به نخستین داستان های فارسی مانند وامق وعذرا، ورقه و گلشاه، ویس و رامین به طور مختصر بازگو شده است. جهت اطلاع خوانندگان و ارتباط مباحث، اینگونه تشخیص داده شد که به ذکر ادبیات دوره سامانی و غزنوی، سلجوقی، ایلخانی و تیموری پرداخته شود. از آنجا که ادبیات نیز مانند هر پدیده ی فرهنگی دیگر پیشینه ی خاص خود را دارد، نگارنده لازم دانست به طور مختصر به ادبیات این دوران بپردازد. چرا که ادبیات سلجوقی ویژگی جدایی، از ادبیات ادوار قبل نداشته است و ارتباط و تسلسل ادبیات ادوار مختلف در آن حس می شود. و در آخر این بخش، بنیان های روایت و تعریفی مختصر و جامع از روایت آمده است.

در بخش دوم فصل اول با عنوان تصویرگری متون روایی در نگارگری ایرات به کتب مصور دوره های مذکور پرداخته و از جنبه نگارگری تصاویر مورد بررسی قرار گرفته است. در این بخش به تاثیرات سبک مانوی بر اولین تصویرگری کتب اسلامی پرداخته و نگارگری ادوار سلجوقی، ایلخانی و تیموری با ذکر نمونه توضیح داده شده است. در خلال مطالب به اهمیت نقش انسان در نقاشی ایرانی و ارتباطی که بعدها در نقوش سفالگری پیدا نمود، نگارنده را بر آن داشت تحولات تدریجی ترسیم انسان در نقاشی و تفسیر و توصیف انسان در نقاشی ادبیات و ویژگی چهره در نقاشی ایران را مورد کنکاش قرار دهد، چرا که شباهت هایی از جهت مضمونی و نوع طراحی بین دو هنر سفالگری، نگارگری قابل رؤیت است.

در بخش سوم فصل اول با عنوان مضامین بکار گرفته شده در سفالینه های ایران؛ به مواردی اشاره شده است که در هنر سفالگری ایران دیده شده است. به عنوان مثال تاثیر مضامین ساسانی در سفال اوایل اسلام، تحریم اسلام مبنی بر شمایل نگاری و استفاده از خوشنویسی در تمامی ارکان سفالگری اعم از کاشی و ظروف؛ در بیان موارد فوق به معرفی لعاب های دوره های مذکور پرداخته و به مضمون ادبی تحلیل نقوش سفالینه های عصر سلجوقی- ایلخانی- تیموری اشاره شده است.

در بخش چهارم فصل اول: مقایسه ی نقوش روایی در نگاره های ظروف سفالی: به برخی ویژگی های نگارگری، سفالگری از جهت نقش زنی تصویر و صفحه آرایی توجه شده است و سفالینه ها از جهت نوشتاری و تصویرگری تقسیم بندی شده اند. و به طور جداگانه درباره ویژگی صفحه آرایی نگاره ها و سفالینه ها، از دیدگاه نگارنده، مطالبی آورده شده است.

در خلال مطالب به ظروف سفالی با مضمون تصویر و نوشته، مقایسه ی نگارگری و سفالگری از جهت چگونگی نقش زنی و همچنین همنشینی نقوش تزیینی با خوشنویسی اشاراتی شده است. و در آخر به تاثیر نگاره های ادبی بر تصویرگری سفالینه ها به شرح نگاره ی بهرام و آزاده و صحنه نبرد در قلعه، ورقه و گلشا، پرداخته شده است. و به عناصر تصویری مشترک بین نگاره ها و سفالینه ها و وضوح اشعار و جلوه آن در تصویرسازی نگاره ها و سفالینه ها مطالبی شرح داده شده است.

فصل دوم با عنوان ویژگی نقاشی سفالینه های عصر سلجوقی- ایلخانی- تیموری در سه بخش به توضیح و شرح لعابهای دوره سلجوقی، ایلخانی و تیموری، نحوه ی طراحی و برخی ویژگی طراحی شهرهای مختلف پرداخته است.

بخش اول از فصل دوم، با عنوان لعابهای دوره ی سلجوقی: انواع لعابهای سلجوقی معرفی شده و به بیان شرح لعاب زرین فام پرداخته است و به ذکر ویژگی های سفال زرین فام شهرهایی چون ری، کاشان، ساوه و گرگان مطالبی ارائه شده است.

در بخش دوم فصل اول در بیان ویژگی نقاشی سفالینه های عصر ایلخانی به معرفی فراورده های سفالی ایلخانی پرداخته، که شامل کاشی و انواع ظروف می باشد و محتوای تصویری سفالینه های ایلخانی و کاشیکاران ایلخانی و وضعیت سفالگری در دوره ایلخان مورد بررسی قرار گرفته است. در بخش سوم فصل اول، ویژگی های سفالینه های عصر تیموری با معرفی تکنیک ها، طرح های عصر تیموری، وضعیت سفالگری تیموری آغاز می شود. و در آخر به تاثیرپذیری از چین در سفال تیموری پرداخته شده است.

فصل سوم با عنوان ارتباط مضامین ادبی روایی با نقوش سفالینه های عصر سلجوقی- ایلخانی- تیموری در سه بخش تنظیم شده است.

بخش اول درباره ی ارتباط مضامین ادبی روایی با نقوش سفالینه های عصر سلجوقی است. در بیان این بخش باید بگویم که اهمیت لعاب مینایی و تشابه طراحی سفالینه های این سبک با نگاره های سلجوقی باعث شده است که به بیان این لعاب بپردازیم. در داخل این بخش به مباحثی همچون ویژگی فنی و تصویری ظروف مینایی در شهرهای مهم این شیوه مانند ری و کاشان به دلیل خصوصیات مهمی که دارند توجه شده است. توجه به نقوش اسلامی و ویژگی هایی که در نحوه ی طراحی و مضامین تصویر شده وجود دارد، ما را برآن می دارد به ارتباط این نقوش با روایات ادبی بپردازیم.

در بخش دوم فصل سوم نقوش نوشتاری- تصویری زرین فام؛ اعم از کاشی و سفال در دوره ایلخانی و تیموری بررسی شده است. زیر مجموعه های این بخش عبارتند از مناطق مختلف تولید زرین فام و بیان و توضیح سه سبک عمده ی نقاشی زرین فام با عنوان سبک درشت نقش، سبک ریز نقش و سبک ری.در ادامه به عدم ارتباط متن و تصویر در آثار زرین فام سده ی 7 ه.ق پرداخته شده است. در این قسمت تصاویری که بر صفحه ی کاشی و ظروف نقش شده اند، ارتباطی با خنشنویسی حواشی کاشی و ظرف ندارند، در قسمت بعد استفاده از اشعار در کاشی های زرین فام ایلخانی، بناهای مذهبی و غیرمذهبی (کاخها )مد نظر قرار گرفته است. بناهایی مذهبی مانند امامزاده جعفر دامغان و بناهای غیر مذهبی مانند کاشیهای کاخ تخت سلیمان. در خلال مطالب این بخش به کاشی های زرین فام با مضمون عاشقانه و تصویر زوج عشاق پرداخته شده و عدم تطابق تصویر و اشعار روی کاشی های زرین فام سده ی 8 ه.ق مورد مطالعه واقع شده است. شاهنامه و تاثیرات آن باعث شده است هنرمندان زیادی به تصویرگری داستان شاهنامه بپردازند و مردم نیز استقبال زیادی از شنیدن و دیدن این مضامین از خود بروز می دادند.

حضور شاهنامه و روایت تصویری داستانهای شاهنامه در کاشی ها و ظروف، نگارنده را برآن داشت تا برخی از آثاری را که مضامین شاهنامه ای در خود دارد، معرفی نماید و در این رابطه عناصر و نمادهای تصویری شاهنامه را که در سفالینه ها دیده شده است مثل اسب سوار و باز، سیمرغ و ... برشمارد. و عناصر چینی و ایرانی در کاشی های تخت سلیمان نیز شناسایی شده؛ در یک نمونه تطابق اشعار با کاربرد ظرف بررسی شده است. در بیان اشعاری که بر کاشی ها نوشته شده است ذکر چند مورد ایجاب نموده، که بگوییم اشعار چگونه در اختیار کاشیکار قرار گرفته و اینکه آیا اهمیت اشعار روی کاشی و ظروف در تصحیح متون تاثیر داشته یا خیر. ودر ادامه، به نقاشی روی ظروف سفالین لعابدار پرداخته و در بخش سوم فصل سوم با عنوان بررسی وجوه اشتراک نقوش سفالینه ها و نگاره های مکتوب، شباهتهای نقوش نگارگری با سفالگری دوره سلجوقی مورد مقایسه قرارگرفته است.

در انتهای فصل سوم هشت نمونه آثار سفالی با مضمون ادبی در مقایسه با نگاره ها یی مشابه، (از نظر محتوا و نقش) معرفی شده است. عناوین به قرار زیر است:1- بررسی و مقایسه ی نقش کاشی با مضمون بیژن در چاه با نگاره ی آن، 2- بررسی و مقایسه ی نقش سفالینه با مضمون ضحاک ماردوش (2 اثر) با نگاره ی آن ، 3- بررسی و مقایسه ی نقش سفالینه با مضمون ایرج و برادران با نگاره ی آن ، 4- بررسی و مقایسه ی نقش سفالینه با مضمون خسرو و شیرین به علاوه معرفی نگاره خسرو شیرین متعلق به دوره ترکمانان ، 5- بررسی و مقایسه ی نقش سفالینه با مضمون بهرام و آزاده (3 اثر) با نگاره ی آن 6- بررسی نقشی با مضمون فتنه و گوساله. در تمامی موارد ذکر شده همانطور که دیده می شود مضامین شاهنامه ای از توجه خاصی برخوردار بوده. و اکثراً مضامین شاهنامه ای بر آثار تصویر شده است و در تمامی آنها نوشته ای که مرتبط با تصویر، که گویا و روایت کننده تصاویر باشد وجود ندارد و خود تصاویر در نهایت سادگی و زیبایی چکیده و عصاره موضوع را بازگو می کنند.

پیشینه ی تحقیق :

16- م . م اشرفی ، همگامی نقاشی با ادبیات در ایران از سده ی ششم تا یازدهم ه ق . مترجم رویین پاکباز.

نویسنده ی این کتاب به هنر نگارگری ایران سده ی ششم تا یازدهم ه ج پرداخته است . در این مبحث توجه به ادبیات و انعکاس اشعار در نگاره ها مورد بررسی قرار گرفته است . نسخه های مصوّر با مضمون ایرج و برادران ، بهرام و آزاده و نسخه هایی از مکتب شیراز سده ی هشتم ه ق چند نمونه دیگر؛ در این کتاب موجود است. بعلت در دسترس بودن نسخه های موجود در دست مؤلف این تصاویر از نظر تازگی منحصر بفرد و متأسفانه بی کیفیت تشخیص داده شده است و در کتابهای دیگر که نگارنده به تحقیق درباره ی آنها پرداخته ، این تصاویر درج نشده است و از این حیث دارای نوعی امتیاز می باشد .

17- رحیموا.ی . آ. پولیاکوا ، نقاشی و ادب ایرانی . زهره فیضی

مؤلف این کتاب توجه لازم و کافی به نگارگری و ادبیات نموده است . در این کتاب سیر تاریخی هنر نگارگری و همبستگی آن با ادبیات ذکر شده است . در مباحث درج شده درباره ی نقش انسان و سیر تکاملی طراحی انسان در نگاره ها ، مطالب ارزنده ای ارائه شده و نمونه های زیادی از نگاره های سده هشتم و نهم با عناوین خسرو و شیرین ، لیلی و مجنون و ... همراه با ذکر اشعار معرفی شده است . در برخی نمونه ها مانند داستان فریدون و پسرانش به جو سیاسی در چگونگی توجه به مضمون اثر در دوره ای خاص مطالبی آمده است. در آن بخش از رساله که به مقایسه ی نقوش انسانی در نگاره ها و سفالینه ها مواردی ذکر شده ، این کتاب برای نگارنده بسیار مفید واقع شد .

18- جلال الدین همایی ، تاریخ ادبیات ایران از قدیمترین اثر تاریخی تا عصر حاضر، ج1 و 2

در این کتاب همانگونه که از نامش پیداست به تاریخ ادبیات ایران پرداخته شده است و در بخش ادبی رساله (فصل یک بخش یک ) بسیار مثمر ثمر واقع شد .

19- یان ریپکا و دیگران , تاریخ ادبیات ایران " پژوهشی درباره ی دگرگونی تاریخی زبان و ادبیات فارسی تاجیکی از زمان باستان تا آغاز سده ی 20 " کیخسرو کشاورز

در بخشی از این کتاب بطور منظم و مجزا به سیر تاریخ ادبیات ایران پرداخته شده است ؛ مؤلف این کتاب ، غیر از توجه به سبک های ادبی به جو سیاسی حاکم بر جامعه و ارتباط آن با ادیبان و شاعران توجه نشان داده و زندگینامه ی برخی شاعران مشهور ایران، و ارتباطی که با آفرینش اثر ادبی ایشان دارد، را نقل نموده است .

20- زهره روحفر ، تجلی شاهنامه در هنر اسلامی ایران

مؤلف، مجموعه ای از آثار که در محدوده ی هنر اسلامی است ( نگاره ها – سفالینه ها ، قلمدانها ، آثار فلزی و...)و دارای نقشی از مضمون ادبی بالاخص شاهنامه ای است را مورد بررسی قرار داده است . این کتاب نتیجه ی مجموعه ی آثاری است که در موزه( موزه ی ملی ایران سال جهانی میراث فرهنگی 1381) به نمایش در آمده، و توجه به مضمون شاهنامه ای آثار در اولویت بوده است . ذکر مواردی همچون نمادهای شاهنامه ای در آثار سفالی و توضیحاتی راجع به اشعار ، تاریخ ساخت اثر یاعث شده است خواننده با دیدی کارشناسانه به نقوش بنگرد . برخی جزییات راجع به ویژگی آثار تقریباً جدید و دست اول تشخیص داده شده است، که مؤلف در این کتاب به صورت یکجا به جمع بندی آن ها پرداخته است . مطالب این کتاب در جمع آوری نقوش مرتبط با شاهنامه دراین رساله بسیار مفید واقع شد.

21- عبدالسلام کفافی ، ادبیات تطبیقی پژوهشی در باب نظریه ادبیات و شعر روایی ، سید حسین سیدی.

در این کتاب به طور جامع به ادبیات و داستان های ایران و اعراب به طور کامل پرداخته و در بخشی کوچک به ویژگی ادبیات باختر نیز توجه شده است . نویسنده این کتاب نسخه های ادبی متقدم ایران را معرفی نموده و سیر تکاملی ادبیات ایران قبل و بعد از اسلام را به طور کامل و ریشه ای معرفی کرده است و سیر تأثیرات اسلام بر ادبیات ایران را یرشمرده است مطالب این کتاب بسیار در بخش ادبی و ذکر آثار فارسی مفید واقع شد .

22- ناصر خلیلی ارنست ، ج . گروبه ، سفال اسلامی ( 7 ) از گزیده ی ده جلدی مجموعه هنر اسلامی

این کتاب دارای مطالب بسیار ارزنده ای راجع به فن و نقوش سفالینه ها و معرفی تصویری بخشی از سفالینه های ایران می باشد . در این کتاب نمونه آثاری درج شده است که از نظر نگارنده دست اول و تازه می باشد . در بخشی از رساله که به بررسی برخی مضامین روایی سفالینه ها می پردازد ؛ با معرفی سفالینه ای با محتوای فریدون و ایرج کمک زیادی در جمع آوری نمونه ها به نگارنده شد .

23- محمد یوسف کیانی ، فاطمه کریمی ، پیشینه ی سفال و سفال گری در ایران

در این کتاب نویسنده به معرفی برخی ظروف سفالی متعلق به دوره ی اسلامی پرداخته است . طراحی شکل ظروف و طراحی ضخامت آنها را به شیوه ی مطالعات باستان شناسی با ذکر مشخصات ظرف از جمله ؛ تکنیک ساخت ، سال تولید ، شهر سازنده ، اندازه و قطر ظرف و ویژگی تصویری ( گیاهی – حیوانی – انسانی ) به علاوه ذکر اشعار و نوشته ها گرد آورده است .

24- سیف ا... کامبخش فرد ، سفال و سفالگری در ایران

در این کتاب نویسنده هنر سفال گری را به دو بخش اسلامی و ماقبل اسلام تقسیم نموده است . در بخش اسلامی تکنیک و روش های گوناگون لعاب کاری سفالینه ها بررسی شده است و به لعاب مینایی و مشخصات و تأثیر پذیری آن از نگاره ها و کتب ادبی پرداخته است .

25- فائق توحیدی ؛ فن و هنر سفالگری

نویسنده ی این کتاب در بررسی سفالینه های اسلامی به دسته بندی زمانی و تکنیکی سفالینه های ادوار مختلف پرداخته ؛ و سفالینه های دوران ( سلجوقی – ایلخانی – تیموری ) را از نظر نقوش و شکل و ارتباطات تاریخی بررسی کرده است ؛ در بیان لعاب ها ، نویسنده به معرفی تکنیک های مختلف لعاب زنی که در پیش برد چگونگی سهولت روند اجرای نقوش بر روی سفال می انجامد، پرداخته است . همچنین به صورت جسته و گریخته به برخی موارد جزیی از سفال دوران گذشته تا معاصر اشاره نموده است . در خلال مطالب اشاراتی به مضامین ادبی و اشعار ... شده است .

26- میرمحمد عباسیان ، تاریخ سفال و کاشی ایران از ماقبل تاکنون

در این کتاب نویسنده به بررسی تعداد کثیری نقوش بکار رفته در آثار سفالین اشاره نموده است از جمله نقوش مورد بحث در مأخذ نامبرده، بررسی نقوش پرندگان و حیواناتی چون شیر و خرگوش و شکار (شاهین) و درخت زندگی ، خطوط مختلف کوفی ، نسخ ، ثلث ، نستعلیق و ... می باشد . در این کتاب محقق علاوه بر معرفی حیوانات جنبه ی ادبی بکار گیری نقوش را ، که برگرفته از مضامین ادبی شاعران و ادیبان می باشد را ذکر نموده است . مثلاً نقوش پرندگان بکار رفته در برخی آثار، مضامین اشعار شیخ عطار نیشابوری ، منطق الطیر را القا می نماید .

27- ونیتیا پورتر ، کاشی های اسلامی ( 1 ) مهناز شایسته فر

در این منبع محقق به بررسی نقوش ادبی ( برگرفته از شاهنامه ، ورقه و گلشاه ، اشعار نظامی و ... ) بر روی کاشی پرداخته است . معرفی برخی اماکن مذهبی و غیر مذهبی ( کاخها ) با ذکر اهمیت تاریخی آن از جهت کاربرد سفال و کاشی مرتبط با موضوع مورد بحث پرداخته شده است .

پایان نامه ها :

28 – مریم رحمانیان ثابت ، " بررسی تصویر انسان روی سفالینه های سلجوقی " محمد علی بنی اسدی ، کارشناس ارشد تصویر سازی ، دانشکده ی هنرهای زیبای تهران ، 1384

29- افشین امینی ، " بررسی نقوش سفال دوران ایلخانیان " ، محمد تقی آشوری ، دانشکده ی هنر پردیس اصفهان ، زمستان 1371

30- طیب محرابی اختر ، " عناصر تصویری سفالینه های ایران در دوران سلجوقی و تیموری " ، ابوالفضل عالی ، دانشکده ی هنر 75-74

31- و در آخر مقالاتی از مهدی بهرامی ، پروین برزین ، منوچهر حمزه لو ، بهنام عیسی ، ابوالقاسم دادور ، نیّر طهوری ، محمد خزایی، مهناز شایسته فر، توکا ملکی،و... که مشخصات این مقالات بطور کامل در بخش منابع و مآخذ آمده است ، استفاده نموده ام .

فصل اول:

تصویر گری ادبیات روایی بر روی سفالینه های دوره ی سلجوقی تا پایان عصر تیموری

بخش اول:ویژگی های ادبیات روایی ایران

تاریخ ادبیات ایران در زمان بعد از اسلام به چند فصل تقسیم می شود[1].

1- ظهور اسلام تا ظهور غزنویان

2- از ظهور غزنویان تا تشکیل دولت سلجوقی

3- از ابتدای تشکیل دولت سلجوقی تاحمله ی مغول

4- از شروع حمله ی مغول تا تشکیل دولت صفوی و...

برای بررسی ادبیات دوره ی سلجوقی تا دوره ی تیموری لازم است نگاهی به ادبیات قبل از اسلام بیندازیم. چرا که تأثیرات آن بر ادبیات دوره ی اسلامی کاملاً آشکار است. همایی در کتاب تاریخ ادبیات به تأثیر اسلام بر ادبیات ایران پرداخته ایشان بیان می دارند. تأثیر استیلای عرب در ادبیات ایران و نتیجه ی آمیزش آنها با ایرانیان مواردی را به وجود آورد از جمله: 1: تبدیل مذهب زرتشتی به مذهب اسلام که متعاقبا سیاست و حکومت را نیز تحت الشعاع قرار داد؛2- به دنبال آن نفوذ لغات عربی در زبان فارسی و به تدریج مهجور شدن زبان پهلوی و... 3- تغییر سبک شعر ایرانی و تبعیت شعر از عروض و بدیع تازی و اقتباس مضامین اشعار جاهلیت عرب و وصف خمرو غلمان، و منشأ ایجاد اینگونه مضامین حکومت عربی واشعار جاهلی است تغییر حکومت باعث دگرگونی هایی بر علم و فرهنگ می شود؛ استیلای اعراب بر ایرانیان زردشتی مذهب و تغیرو تحولاتی که در زبان و خط ایرانیان ایجاد شد دلیلی بر این ادعاست. داد و ستد های فرهنگی و... را نیز نباید از نظر دور داشت. شعار عرب بسط و توسعه اسلام بود؛ پس با این انگیزه به نقاط مختلف حمله برده تأثیراتی بر فرهنگ ایران گذاشته و به همان نسبت تأثیراتی را اخذ نموده است. در ادبیات می بینیم تمام ملل عالم کم و بیش ادبیات دارند و ادبیات آنها هم تقریباً شبیه به یکدیگر است زیرا همه هم نثر دارند هم نظم، در اشعار آنها حماسه، رثاء، غزل و مدیحه و در نثرشان خطابه و تاریخ و امثال آنها موجود است؛ فارس ها اغلب مایل به اشعار غنایی و غزل سرایی Lyriqueو مضامین عرفانی و فلسفی شده اند اما قوم عرب با آن همه فضل و تقدمی که در ادب دارند، آثاری از قبیل شاهنامه فردوسی و... از خود باقی نگذاشته اند . با این اوصاف نه فقط اختلاف ما بین ادبیات ملتی با ملت دیگر محسوس است بلکه در یک ملت هم نسبت به دوره های مختلف و همچنین در اشخاص یک دوره ادبیات تفاوت پیدا می کند . مثل اینکه می بینیم شعرای زمان سامانی ها و غزنوی ها در اشعار خودشان حماسه سرایی رزم آزمایی یا فراغت حال و آسودگی خاطر را نشان می دهند. از ابتدای فتنه مغول به بعد در اشعار روح انکسار ،تواضع و مطالب پیچیده ی عرفانی آشکار است . وبالاخره هر دوره ای اختصاصاتی را داراست که عصر دیگر ندارد)) جلال الدین همایی تاریخ ادبیات ایران از قدیمی ترین عصر تاریخی تا عصر حاضر ، ج اول و دوم مشتمل بر تاریخ ادبیات ایران از قدیم تاریخی تا حماسه مغول ، ج دوم ، کتاب فروشی فروغی تهران ، 1340 خلاصه ص 157و ص295

گونه های مختلف ادبیات ایرانی:

الف: داستانی

((روایت که به تعبیر آقای معین : revayatنقل کردن مطلب ، یا حدیث می باشد و در تعبیر دوم خود روایت را یکی از شعب علوم ادبی عرب معرفی کرده است که همانا گرد آوردن نقل اشعار و امثال و لغات و اخبار است و در ادامه اینگونه بیان می دارند که راویان در هر چه روایت می کردند سلسله روایت خود را محفوظ می داشتند و سعی می کردند روایت آنان از اعراب بدوی مانند قمتین و تمیم و هذیل و کنایه و امثال آنها باشد واز اعراب شهر یا نزدیک شهر چیزی روایت نمی کردند زیرا زبان آنها فاسد شده بود و در تعبیر چهارم خود روایت را به داستان و حدیث ارجاع داده اند)) دایره المعارف معین خلاصه ی ص 1682. در این رهگذر فردی یا افرادی پیدا می شود که این داستان ها را تعریف می کند به این فرد راوی گفته می شود.Ravi (راوی) ((آنکه حکایتی ازدیگری نقل کند، روایت کننده 2- کسی که قصیده ی شاعر را با آواز و سخن خوش نزد ملوک و بزرگان خواند )) همان ص1628 با وجود این تعریف می توان درک کرد که راوی غیر از اینکه داستان، حدیثی را میان جمع تعریف می کند باید سخن و آواز سخن خود را نیز نیکو کرده و کلمات را زیبا و پر طنین ادا کند و این عمل راوی باعث جلب نظر و جذب بشتر مخاطب شده؛ و مجلس تحت تأثیر داستان وجریان داستان قرار می گیرند. از تعریف های فوق برما معلوم شد که راوی (روایت کننده) روایتی را (حدیث و حکایت، داستان) را برای جمع تعریف می کند؛ و ما در اینجا به اینکه مضمون دقیق این داستان ها چه بود و چه باید باشد اشاره نمی کنیم ولی باید بدانیم داستان، قصه، افسانه و... هر کدام چیست و بدانیم داستان سرایی در ایران تا چه میزان مورد توجه واقع شده است. محمود عبادیان داستان سرایی ایران را اینگونه تشریح می کند و از اصالت دیرینه داستان در ایران سخن می گوید و ((داستان ایرانی را ازحماسه مستقل دانسته و داستان را دارای موضوع و بافت ادبی خاص خود می دادند؛ البتّه این را نیز متذکر می شوند که در حماسه ملّی ایران به عنصر روایی و داستانی توجه خاص شده است. و مثل بیژن و منیژه که رنگ آثار داستانی دارد. می توان گفت؛ داستان ادب فارسی از مصالح غیر اسطوره ایی مایه گرفته است نخستین داستان ها ی منظوم فارسی از قصه و روایت و حتی افسانه تغذیه شده است، و می توان وامق و عذرا، ورقه و گلشاه و حتی ویس و رامین را در این زمره قرار داد.

از صفات مشخصه ی داستان فارسی می توان اینگونه بر شمرد که به طور عمده موضوع، عاطفی یا تأملی می باشد درون داستان فارسی یک سری درگیری هایی صورت می گیرد که ستیزی است میان احساس آدمی، آرزو و گروش وی به کمال وجمال مادی و معنوی؛ عشق و تأمل که در داستان ها ی فارسی دامنه وسیع دارد. جستار های اخلاقی و عرفانی و حکمی را نیز در بر می گیرد (خسرو و شیرین، منطق الطیر) را می توان بر شمرد؛ داستان سرایی در ادب فارسی از لحاظ کمی و کیفی رشد کرده و تکامل موضوعی و اندیشه ایی یافته است آنچه در آغاز جنبه ی عشق و روایی داشته، در نزد عرفا به مایه های اخلاقی و اندرزی گراییده و رنگ وصفی به خود گرفته است. یکی از جنبه های ادبی تحول داستان سرایی فارسی این است که با گذشت زمان جنبه روایی آن تحت تأثیر عنصر تأملی و غنایی در آمده است. این حرکت را می توان با مقایسه (( در یوسف ع وزلیخا ی))، سده ی 4 ه ق و در یوسف ع و زلبیخا ی جامی به آشکارا دریافت. این خصوصیت ها به داستان فارسی کیفتی بخشیده است که با آن یک نوع ادبی مستقل بی شباهت نیست. داستان در ادبیات کلاسیک فارسی پس از حماسه رواج یافته در نتیجه دومین نوع ادبی به شمار تواند آمد)). محمود عبادیان، انواع ادبی، چ اول، حوزه ی هنری،1379 صفحه ی 102. درمقاله ی خاستگاه اجتماعی هنرها فیروز شیروانلو به داستان و ارکان اصلی داستان می پردازد؛ در اینجا اشاره کوچکی به ارتباط داستان و مقوله فرهنگ قومی دارد؛ (( تمام داستان ها از سه رکن تشکیل شده اند: شخصیت های داستان، وقایع و مضمون داستان. این عوامل به ترتیب مستقل از یکدیگر متغیرند، و در هر گروه بندی جدید و یا هر ترکیبی جای می گیرند. حتی ممکن است قهرمانان گوناگون در یک فرهنگ، نقش های مختلفی داشته باشند، این بازی ها در بر گیرنده ی وقایعی مختلف است و بدین ترتیب مضمون جدید می سازند. مثلاً قهرمان داستانی ممکن است با ظهور در قصه های مختلف، در گیر اوضاع گوناگون شود. از این رو مهمرین قسمت کار محققان «فرهنگ قمی» دسته بندی انگیزه ها و تحلیل عوامل متغیر است. قصه ها سینه به سینه گشته اند و سفری دراز طی کرده اند. یکی از جالب ترین و سودمند ترین کارها در مطالعه ی« فرهنگ قومی» بررسی مسیر قصه ها، تطبیق شان با محیط های تازه و خاستگاه فرهنگی آن هاست. بعضی از این غصه ها درسراسر دنیا پخش شده و در ادبیات جهانی وارد شده اند... از این نمونه ها بر می آید که قصه های متعلق به(( فرهنگ قومی )) چیزی بیش از ادبیات یک ملت است. این قصه ها، درواقع فرهنگ یک قوم را می سازند و اگر به وسیله محققان دسته بندی شوند، تصویری دقیق از ترتیب زندگی به دست می دهند .... فرهنگ قومی از طریق قصه ای که نقل می شود. علاوه بر انعکاس زندگی مردم هر روزه، بسیاری از آرزوها ، ارزش ها وهدف های آنها را بر ملا می سازد... جلوه ی دیگر فرهنگ قومی در خلق دنیایی است که دنیای واقعی آن را انکار می کند ومبنای آن بر پشتیبانی از ضعیف است که ضعیف بر قوی پیروز می شود ،در این داستانها با تلافی بدی می توان شرایط نا موافق زندگی را به ترتیبی غیر روزمره حل کرد)). آرنولد هاوزر و دیگران، خاستگاه اجتمایی هنر ها، فیروز شیروانلو، فرهنگسرای نیاوران، تهران، تیر ماه 2537 خلاصه ص 325 و326 و ص330.

ب: شعر روایی[2]

از دیدگاه عبدالسلام کفافی شعر روایی شکل های متعددی دارد ؛ برخی از آنها ظهورشان به تاریخ باستان بر می گردد که همان شعر حماسی است وبرخی هم در قرون وسطی به وجود آمد. نوع دیگری ازقصه های منظوم وجود دارد که غربیان آن را رمان می نامند و می توانیم این نوع را، شعر روایی هم بنامیم. جهان اسلام میان ملت هایی که با زبان های گوناگون سخن می گویند ودر دوران متفاوت تاریخ زندگی می کنند ، اتحاد بر قرار کرده است. اگر تحول جهان اسلام را از ظهور اسلام تا کنون بررسی کنیم درخواهیم یافت که این تحول درطول زمانی که میان ظهور اسلام وروزگار تازه است، ادامه دارد... زبان عربی در چهار چوب این جهان به عنوان زبان قرآن وزبان حکومت جایگاهی ویژه یافت نهضتی علمی در اواخر قرن دوم هجری پدیدار شد ودر طی سالها متحول وشکوفا گردید تا اینکه در سده چهارم هجری به اوج خود رسید و زبان فرهنگ ، تمدن وعلم در بالاترین شکل و برترین درجه ای که بشر آن روزگار بدان رسیده بود، گشت .نویسندگان به زبان عربی میان همه ملت های اسلامی ظهور کردند و ایرانی ها بیشترین سهم را در تالیف به این زبان داشتند. خلاصه اینکه، زبان عربی در طی قرن های نخستین به عنوان زبان فرهنگ وعلم در جهان اسلام حاکم گشت و توانست بر سایر زبان ها غلبه کند. لیکن، زمان کار خودش را کرد وعرب ها در این دولت گسترده به اقلیت تبدیل شدند و در هر حال نمی توانستند سلطه شان را ادامه دهند وطبیعت این تحول را برنمی تابید: به ویژه در سایه دینی که براین باور بود که عرب بر غیر عرب جز به تقوا بر تری ندارد. به تدریج جنبش های ملی در پهنه جهان اسلام آغاز شد وبرخی از ملت ها با تمدن ریشه داری که داشتند برای احیای قومیت وزبانشان کوشش کردند زبان عربی موفق شد تا گام هایش را در مناطق وسیعی از جهان اسلام استوار کند... اما در این حد توقف نکرد ودر زبان های ملل اسلامی تاثیری عمیق گذاشت وتوانست آثار عربی روشنی از جمله خط عربی ودرآوردن واژگان عربی به آن زبان ها ونیز تاثیر ادبی که در انتقال علم عروض نمایان شد وهمچنین فنون بلاغت زبان عربی را به ادبیات زبان های اسلامی به جای بگذارد. خط عربی در جغرافیایی وسیعی رواج یافت... زمانی که در صدد بررسی تحول شعر داستانی در ادبیات ملت های اسلامی هستیم بالاحض ایران چاره ای نداریم جز اینکه بحثمان را در باره این هنر در زبان و ادبیات عربی آغاز کنیم . نخست می گوییم زبان عربی در دوره جاهلی باشعر داستانی آشنایی نداشت، نه از نوع حماسی و نه گونه ی دیگری از داستان های شعری. شعر جاهلی از میان گونه های ادبی تنها قصیده را می شناخت. قصیده ها در موضوعهای مختلف به نظم کشیده شد. از این رو به عنوان شعر غنایی توصیف شد. بیان آن میان سخن از تپش قلب شاعر و توصیف عظمت قوم و هجو دشمنانش در نوسان بود... اعراب زمستان و تابستان به تجارت می رفتند و در جنبه های مختلف زندگی تحت تأثیر همسایگان خود بودند. آنها با سرزمین ایران آشنا بودند و گونه هایی از فرهنگ ایرانیان را فرا گرفتند چنان که برخی؛ بخشی از اسطوره های ایرانیان باستان آشنا شدند و برخی از واژگان فارسی به زبان عربی راه یافت و در شعر برخی شاعران بزرگ ظاهر شد.اعشی از مشهورترین کسانی است که در شعرش، واژگان فارسی به کار می برد... اسلام، زبان و شعرعربی، مهمترین چیزهایی بود که مسلمانان به جهان خارج بردند. بسیاری از مردم اسلام آورده بودند؛ چنان که زبان عربی هم بر مناطق مختلف جهان اسلام به عنوان زبان علم و فرهنگ حاکم گشت. ما نمی توانیم ادعا کنیم که زبان عربی زبان های دنیای گذشته رادر میان ساکنان آن سر زمین در سال های اندکی از بین برد. اما میراثی در دست داریم که گواهی می دهد زبان عربی به زودی زبان علم و فرهنگ گشت. تألیف درباره ی موضوع های مربوط به زبان عربی و اسلام، از همان اوایل قرن دوم هجری آغاز گشت اما عربها به زودی عصری شکوفا ترجمه از زبان های بیگانه را آغاز کردند و علوم یونانی وتاریخ ایران و رفتار و ادبیات آنها را ترجمه کرده بودند...

میراث ایرانی نیز مورد توجه نویسندگان عرب زبان قرار گرفت و در میان آنها بسیاری از ایرانیان بودند و به زودی متوجه شدیم که تاریخ ایران، رفتار، حکمتها و ادبیات ایران به زبان عربی ترجمه شد.مهمترین چیزی که از آنها ترجمه شده بود، تاریخ و اساطیر آنها بود. همچنین دو کتاب به عربی ترجمه شد که در تاریخ ادبیات عربی جایگاهی برجسته داشت. یکی کلیله و دمنه بود و دیگری هزار و یک شب.

اوایل قرن سوم هجری شاهد جنبش های استقلال طلبانه در ایران بود که به ایجاد دولتهای کوچک ایران منجر شد. احیای ادبیات فارسی با قیام این دولتها همزمان بود.

جنبش احیای ادبیات فارسی، این امکان را فراهم کرد تا در خلال این قرن ها، پس از این که به در جۀ بالایی از تحول در خلال قرن چهارم رسید، شکوفا گردد و به حرکت خود ادامه دهد و به آثار ادبی با شکوهی منجر شود که ادبیات ایرانی – اسلامی، آن را به وجود آورد و به نمونه هایی تبدیل شد که شاعران دیگر ادب اسلامی به ویژه ترکیۀ غربی، زبان حکومت عثمانی و ترکیه جدید، اردو، زبان پاکستان غربی به شیوه آن شکل گرفت... گستردگی مطلب فوق مارا ناگزیر می کند به شعر در ایران بپردازیم در این راستا لازم می دانم به طور مختصر به شعر ایران اشارات اندکی داشته باشیم.

پ: پیدایش شعر روایی در زبان فارسی اسلامی

اگر ایرانیان هنر شعر را از زبان عربی اقتباس کرده باشند، در برابر جنبه ی غنایی که عربها در قرون وسطی به ان بسنده کرده بودند، بی حرکت نبودند. قصیده ی عربی جاهلی شاهد تحولی در طبیعت و شکل گیری قصیده بود. اماعربها دست به نوآوری انواع ادبی جدید مثل شعر داستانی یا نمایشی نزدند. شعر داستانی در ادبیات ملل اسلامی به دست ایرانیان شکوفا شد و گونه های آن متنوع گشت مثنوی همان نوع ادبی است که ایرانیان، حماسه ها، داستان ها، و قصیده های بلند ادبی و تعلیمی خود را در قالب آن سرودند. کلمۀ مثنوی چیزی بیش از «مزدوج» نیست. تمام امتیاز این نوع ادبی آن است که قافیه های متعددی دارد؛ یعنی هر بیت از ابیات منظومه قافیه ا ی مستقلی دارد که در پایان دو مصراع واقع می شود.

شاعران با رهایی از قافیۀ واحد که مانع روانی در نظم می شود، توانستند داستان ها وحماسه هایی را بسرایند که برخی از آنها به هزاران بیت می رسد. سرودن در قالب مثنوی به یک بحر خاص محدود نمی شود، بلکه بحرهایی وجود دارد که در نظم مثنوی به کار گرفته شده است. امّا بین آنها بحر های بلند مثل بسیط و طویل نیست. بحر متقارب و رمل و وافر با این نوع از نظم تناسب دارد. در تعدد قافیه ها، ایرانی ها گونه هایی از هنر بیان را تکامل بخشیدند که با هنر داستان سرایی تناسب دارد. از این گونه ها می توان به «هنر گفتگو» اشاره کرد که از ضرورتهای شعر داستانی است یعنی وقتی که شاعر مواضعی را توصیف می کند که قهرمانان داستان با هم برخورد می کنند و به گفتگو های جذایی می پردازند که بر توصیف داستانی، گونه ای از واقع گرایی را می بخشد و سبکهای شاعر در حوادث داستانهایش را تنوع می بخشد. گونه ای از شعر هم نزد آنها به تکامل رسید که به نثر مناظره معروف است... و هر یک برتری اش را بر دشمن اظهار می کند... دستاورد شعر داستانی از همان آغاز در تاریخ ادبیات فارسی آغاز شد. نظم این گونه از شعر به نخستین شاعر برجسته، یعنی رودکی، نسبت داده می شود. چون در میان آثار او نظم کتاب کلیله و دمنه ذکر شده است. پیدایش شعر داستانی همزمان بود با بر انگیخته شدن قومیّت ایرانی؛ و نخستین انگیزۀ آنان احیای ادبیات فارسی، امّا در شکل اسلامی اش بود.

زبان فارسی میانه، در میان ایرانیان طرفداران زرتشت ،به مدّت سه قرن پس از فتح اسلام به حیات خود ادامه داد. نوشته های متعددی به زبان پهلوی وجود دارد که تاریخ آن به قرن دوم یا سوم هجری باز می گردد. امّا این زبان که رواج آن به طرفدارن دین زرتشتی محدود شد، به تدریج به زبان اسلامی، یعنی فارسی جدید، تحول یافت و ایرانیان مسلمان آن را می پسندیدند و آن را زبان خود در سایه دین جدید و تمدن اسلامی پیش رونده قرار دادند. در ایران، از اوایل قرن سوم هجری، دولتهای کوچک ایرانی و مستقل به وجود آمدند که با حکومت طاهریان آغاز شد و مؤسس آن «طاهربن حسین» فرمانده مأمون بود...

دولت سامانیان که قلمرو حکومت آنها تا ماوراء النهر و مناطقی از ایران رسید، به وجود آمد و از سال261 تا 389 هجری ادامه داشت. این حکومت از مرکز خلافت دور بود و به خود ضبغه ی ایران بخشید؛ زیرا، به بهرام گور، پادشاه ساسانی، منسوب بود. نویسندگان ایرانی می گویند که در سایه ی این حکومت سی تن از شاعران به سر می بردند. واقعیت آن است که این حکومت هم صبغه ی ایران به خود بخشید و به تألیف به زبان فارسی همت گماشت.

همچنین به احیای ادبیات فارسی تشویق می کرد و پیدایش آن در مناطقی دور از مراکز فرهنگ عربی به آن کمک کرد. برعکس دولت آل بویه که در نزدیکی عراق پدید آمد و پس از مدت کوتاه قلمرو حکومت آن به خود عراق هم گسترش یافت واز چهار چوب ادبیات وفرهنگ عربی خارج نگشت. در هر حال، دولت سامانی بر مناطق دور از ایران و ماورا النهر حاکمیت داشت که ملیت ایرانی در آن به صورت روشن نمایان بود پس از اینکه ملیت نقش معروف خود در جنبش شعوبیه و سپس ایجاد دولت عباسیان و بعد پیروزی مامون بر امین را ایفا کرد، تاثیر روشن آن را بر ادبیات فارسی و زبان فارسی به طور کلی می بینیم. در سایه این دولت، اولین شاعر بزرگ ایرانی یعنی رودکی، وبسیاری از شاعران ایرانی می زیست .درسایه این دولت به نظم کشیدن حماسه های ایرانی آغاز گشت. امیر، نوح بن منصور سامانی(365-387) به ابو منصور دقیقی شاعر (در گذشته حدود سال 370هجری) دستور داد تا تاریخ ایرانیان و داستان های پهلوانی شان را به نظم کشد. وی به این کار پرداخت و حدود هزار بیت را در سیره ی گشتا سب و ظهور زرتشت سرود. جالب آن است که در سایه ی این دولت، گونه دیگری از شعر داستانی بلند نیز ظاهر شد. ابوالمؤ[3]ید بلخی داستان«یوسف (ع) ا و زلیخا» را به نظم در آورد. این اثر نشانه ای از ظهور این گونه از داستان های منظوم بود که شبیه داستان های رمانتیک منظوم در ادبیات غرب در طلیعه ی قرون وسطی است. تشویق سامانیان نسبت به ادبیات فارسی در زمینه ی شعر متوقف نگشت، بلکه کتابهایی برای آنها به فارسی ترجمه شد. نخستین کتابی که ترجمه شد، «تاریخ وتفسیر طبری» بود. در کنار ترجمه، تألیف را ، به زبان فارسی تشویق کردند و ابو منصور هر وی برای آنها کتابی در پزشکی تألیف کرد. خلاصه این که، این دوره شاهد ظهور شعر داستانی در شکلهای مختلف حماسی، داستان های عاشقانه و شعر تعلیمی و اخلاقی بود. شعر حماسی نمایانگر کوشش دقیقی، و داستان های عاشقانه نمایانگر کوشش ابوالمؤید بلخی است که داستان «یوسف (ع) و زلیخا» را نظم کشید.

امّا شعر اخلاقی – تعلیقی، در نظم داستان های کلیله و دمنه توسط رودکی نمایان شد. «امّا چون شعر حماسی، با کوشش دقیقی پایان نرسید، به زودی توسط شاعر بزرگ، فردوسی که بزرگترین اثر حماسی در ادبیات ملل اسلامی را ابداع کرد، صورت گرفت؛ هر چند که این اثر به اصل ایرانی بیش از ظهور اسلام بر می گردد.» عبد السلام کفافی، ادبیات تطبیقی، سید حسین حسینی، چ اول، به نشر، مشهد، 1382، خلاصه ص 101 تا 238

ویژگی عصر سلجوقی در ادبیات فارسی، به نظم آوردن قصیده های بلند داستانی و تعلیمی است و شاعر تحت تأثیر محیط اسلامی- فرهنگی معاصر خود به مضامین خیال پردازانه خود شاخ و برگ داد. و از این حیث به طبع معاصران خویش اهمیت می دهد.

ت: حکایت سرایی:3 محمود عبادیان در تعریفی از حکایت سرایی دسته بندی ترتیب داده و شعر غنایی را در ان گنجانیده است. شعر روایی فارسی در مسیر پر حادثه و غنی شونده ی خود از سده پنجم هجری (دوازدهم میلادی) به سیاق خرد و فشرده غنی می شود. به حکایت سرایی و تمثیل پردازی. حکایت چکامه ای به نسبت کوتاه است که در آن یک نکته یارخداد به قامتی ادبی و مستقل، روایت یا وصف می شود. یک حکایت یا تمثیل ادبی اغلب متضمن یک پند، اندرز، درس اخلاقی، نکته یی حکمی یا روشنگرانه است. حکایت در ادب منظوم فارسی اکثراًٌ به نتیجه گیریی صریح می انجامد.

نگاهی به سروده های این چنانی نشان می دهد که شاعران ادب کلاسیک فارسی به طور معمول حکایت را به عنوان حکایت نسروده اند، بلکه بیش تر چنین بوده است که با سرودن حکایت یا تمثیل، بیان مضمون، نقطه نظر یا معنی تلویحی خاصی را در نظر داشته اند. از این رو حکایت ها به صورت مجموعه یی با عنوانی که بیانگر سمت فکری سراینده است، تنظیم شده اند. در حدیقه سنایی حکایت ها تحت عنوان ((حدیقه الحقیقه)) سروده شده و به ده باب تقسیم شده اند. در نزد نظامی عنوان ((مخزن الاسرار)) به خود گرفته و به مقال های چند گانه اختصاص یافته اند. برخی شاعران از حکایت به عنوان واحد های یک اثر شاعرانه ی بزرگ استفاده کرده اند؛ در اینگونه آثار، حکایتها در پیوند منسجم تر بیرونی یا میان خود قرار گرفته و وسیله یی در خدمت آن امری اند که در بخش مربوطه و یا در کل اثر از آن سخن می رود. حکایت را با چنین نقشی بیش تر در آثار عطار و مثنوی مولانا جلال الدین ((مولوی)) می یابیم. در منطق الطیر حکایت ها خصلت دو گانه دارند؛ به عنوان چکامه یی که مبشر نکته یا مطلبی است، مستقل، ولی با توجه به استدلالی که به همراه دارد، عنصری از یک کل است.

حکایت ها را می توان از دیدگاه خصلت افاده ی مطلب به دو دسته ی تجسمی و تصوری تقسیم کرد. حکایت های عرفانی خود ساده و برای تجسم اندیشه های انتزاعی اند. حکایت هایی هستند که برای القای تصوری اخلاقی یا آرمانی در نظر گرفته شده اند، حکایت های نظامی و سعدی بیشتر از این گونه اند.

نخستین سرایندگان حکایت اغلب نمایندگان شعر غنایی فارسی بوده و از رده ی غزلسرایان بوده اند؛ از این رو برخی حکایت ها شان دارای جنبه تآملی و غنایی بوده و عنصر روایی آن چندان چشمگیر نیست. این خصیصه در حکایت های عرفانی بیشتر است….

ث: زمینه های فردی واجتمایی شعر غنایی:

می دانیم که عنصر غنایی در حماسه و داستان (یا تراژدی ) انباز است، ولی چکامه ی غنایی مستقل تنها محصول عصر یا زمان خاصی بوده است؛ در ایران پرداخته ی سده سوم و چهارم هجری مقارن سده ی دهم میلادی است. اینک می توان پرسید که سبب تاخیر آن چه چیز بوده وچه عواملی زمینه پیدایی بعدی آن شده است؟ شعر غنایی تبلور نگرش درون وعاطفه اجتماعی سراینده است. این نگرش وعاطفه از آغاز به کیفیتی یکسان در آدمی وجود نداشته است، بلکه از نظر فردی و اجتماعی در رشد و تصور بوده است؛ شرایط مدنی وفرهنگی جامعه در رشد آن تاثیری بسزا داشته و به ویژه بیان ادبی آن را تند یا کند می کرده است. هنر مبتنی بر نگرشِ درون و عاطفه، زمانی فعلیت می یابد، که نگرش عاطفی، زمینه اجتماعی پیدا کند و فرهنگ و مسایل اجتماعی به آن امکان افاده هنری دهد. ادب پدیده ای اجتماعی است ورواج این یا آن نوع بستگی به مقبول بودن اجتماعی آن دارد.

آگاهی انسان از خود و جهان هستی با جهان شناسی آغاز می شود ، سپس به مناسبات بین انسان ها ( اخلاقی) می رسد و سر انجام به توجه به درون و عاطفه می انجامد. زمینه جهان شناسی عمل وتلاش است که در راه تأمین زندگانی و شناخت چیزها انجام می گیرد؛ عطف توجه به سلوک اجتماعی مرحله ژرف تر شناخت عملی و نظری است. این دو حرکت سرانجام با شناختی تکمیل می گردد که موضوعش نهاد و عاطفه انسان است. تبلور ادبی این سه زمینه، پیدایی حماسه، داستان (نمایشنامه) و شعر غنایی است. نگاهی به تاریخ فرهنگ و ادب ایران از کهن تا عصر ادب کلاسیک فارسی نشان می دهد که تکوین حماسه و داستان بر شعر غنایی قدمت زیاد داشته است. این امر تصادفی نبوده است، بلکه نمایانگر آن است که ادب غنایی اغلب متاخر بوده و زمینه تأخیر نیز جز فراهم آمدن شرایط فردی واجتماعی امر چیزی دیگر نبوده است. عصر ساسانی یکی از دوران های از لحاظ ادبی غنی است، با این وجود نشان چندانی از ادب غنایی این دوران در دست نیست. تردیدی نیست که فقدان آن را باید در شرایط اجتماعی نامساعد آن روزگار جستجو کرد. یکی از مهترین موانعی که در سر راه رشد هنر و ادب غنایی وجود داشت، نظام زندگانی صنفی( کاستی) این عصر بود که حقوق اجتماعی ومدنی مردم را به ملاحظات صنفی وحرفه ای محدود و وابسته می کرد. این محدودیت مانع رشد شخصیت اجتماعی افراد و گروه ها بود. واقعیت نشان می دهد که شهروند ایرانی در اجتماع صدر اسلام پایبند محدودیت های اجتماعی عصر ساسانی نبود؛ آزادی های سیاسی واجتماعی نسبی که برای برخی قشر های میانه حال امکان داشت، زمینه پیشرفت فرهنگی وفکری افراد بود. چنین شرایطی به پیشرفت احساس فردیت وشخصیت میدان می داد؛ داد و ستد فرهنگی میان تمدن های مختلف و ملت ها نیز در این ره گذر بی تاثیر نبود. همه اینها به شکوفایی هنر و ادبی که از عالم احساس و عاطفه مایه می گرفت کمک کرد. شعر غنایی معرف نگرش حساس و اعتقادی شاعر است. و طبیعی است که زمانی موضوع پیدا می کند، که علوم پیشرفت داشته، نقد امر کهنه و مناسبات عادلانه مساله شده باشد. وقتی نگرش انتقادی رواج یافت و امر نیک و اخلاق پسندیده وناپسند جلب توجه کرد، نگرش انتقادی به کمال وجمال راه می برد و مسأله کمال وجمال چیزی است که شعر غنایی با توجه به آن پدید می آید و به آن زنده است….

فرهنگ وادب ایران در صدر اسلام با آهنگی بی مانند رشد کرد، و مایه نو یافت و دیری نپایید که نطفه های نگرش فردیت، باز به بار آورد؛ قشر ها و افراد فرهیخته ی جامعه کم کم جهان هستی و واقعیت اجتمایی و سلوک افراد را به غور گرفتند و بر جنبه های متضاد آنها از خاستگاه انسانی و فردی درنگ کردند، خود را از غیر خود متمایز کردند. و هر آن امر غیر فردی، ناشناخت و خارج از اراده ی خود را به معیار و محک خواست درون و احساس کمال و جمال فردی و اجتماعی گرفته و آزمودند. حاصل غور و تأمل مزبور در چکامه های تأملی خاصه غنایی به میان آمد ودر نتیجه، رشد و رواج شعر غنایی را به دنبال داشت. با رشد شعر غنایی ادب کلاسیک فارسی به عمقی چند جانبه گرایید؛ نخست اینکه از موضوع های حماسی، مسایل قومی ( و ملی) به مسایل همه- انسانی و عاطفی روی آورد؛ وصف جمال و کمال انسانی. چه مادی وچه معنوی- را جایگزین روایت های عاشقانه یا حِکمی کرد. دیگر اینکه به نیک و بد و زشت و زیبا، از دیدگاه سلوک فردی و زندگی درون نزدیک شد و به نگرش حساس و انتقادی که متوجه فرد، جامعه و تمام هستی بود، میدان داد.

ج: عمده شکل های شعر غنایی فارسی:

در پیدایش شکل های شعر غنایی به دو مرجع بر می خوریم؛ یکی نوشته ها و ملاحظات تذکره هاست و دیگری تربت زمانی شکل های شعر فارسی آن چنان که گرد آوری نخستین آثار پارسی سرایان نشان می دهد.

مطالبی که تذکره نویسان از نحوه شکل گرفتن نخستین سیاق های شعر غنایی می نویسند، با آنچه که می توان از بررسی نخستین سروده های پارسی سرایان استنتاج کرد، تفاوت دارد. اگر بتوان آثار گرد آورنده اینان را به داوری گرفت، نخستین سروده های پارسی به قالب (( قطعه )) ، ((رباعی)) و چکامه یی مانند ((غزل)) بوده است.

چ: حماسه:

انواع شعر که مخصوص ادبیات فارسی ودر برخی موارد مشترک بین ادبیات دیگر ملل(عرب) است شامل سبک های زیر است:

حماسه (epos) با توجه به آثار به جا مانده از دوران کهن؛ می توان این نوع ادبی را از جمله نخستین شیوه ادبی ادوار کهن دانست این شیوه جنبه استوره ای و رزمی داشته و شخصیت های این گونه ادبی دارای قدرت ماورایی و مسئله تقدیر در آن بسیار مورد توجه است محمود عبادیان در انواع ادبی این شیوه را اینگونه تشریح می کند(( مصالح آن دیرینگی کهن دارد، این مصالح اغلب خصلت اسطوره ای و رزمی دارد. اسطوره و درگیری های حماسه به طور معمول پیامد رویارویی آدمی با جهان روزگار و پیرامون او نیروهای ناشناخته طبیعت و یا با مردمان و اقوام دیگر بوده است؛ انگیزه های درگیری حماسی در ناتوانی آدمی در مقابله با طبیعت، ستیزهای قومی، کوشش مردمان برای دفاع از موقعیت، حیثیت و بقای اجتماعی جستجو شده است شاعر حماسه سرا اغلب مصالح خود را از سروده ها، روایت ها و پرداخته های کهن و پراکنده و نا همگون گرد می آورد، آنها را با توجه به موضوع اصلی که گفتنش را در سر دارد به صورتی یکدست، منسجم و با وزن و آهنگ واحد، چنان بازپردازی
می کند که موضوع اصلی مورد نظر به درونمایه کل حماسه در می آید.)) محمود عبادیان ص 27و28 . از نمونه های درخشان می توان شاهنامه فردوسی حکیم طوس را مثال زد. «در این اثر حماسی روایت های گذشته ی بی زمان از نو رنگ زمانی یافته و رگ و پی شان به خون حیات تازه پویندگی یافته و پیام آور روح و خواست زمان شاعر از صافی و تجربه ی، کرده های کهن شد. و ناهنجاریهای زمان را به هنجار زیسته ها و آرمان هایی گذشته ترمیم کرده است... شیوه ی نگارش حماسه به طور معمول روایی و وصفی است؛ روایت از کرده ها و گفته ها ی خدایان، ابرمردان، پادشاهان و پهلوانان، وصف لشکر کشی ها، جنگ ها، پهلوانی ها و یا سفر کردن ها و تجربه و فرزانگی آموختن ها در حماسه همه چیز با کنش همراه است.

ح :غنایی

از انواع دیگر ادبی می توان به نوع ادبی غنایی ((Lyrik )) را نام برد که با ادبیات ایران ارتباطی تنگاتنگ داشته است. زمانی که رویداد ها، واقعیت ها و تجربه ها از صافی ذهن و عاطفه شاعر (نویسنده) می گذرند از مصالح ادب غنایی محسوب شده؛ رنگ حدیث نفس به خود می گیرد؛ و درونی می شود. در این نوع ادب، دنیای عظیم بیرونی محاط و جزیی از دنیای خرد ذهنی می گردد. و اگر مقایسه ای بین شاعر حماسی و شاعر غنایی صورت گیرد
می بینیم که اگر در حماسه، شاعر با روایت گر، گهگاه رشته سخن را در حاشیه به دست می گرفت؛ 000 در نوع ادب غنایی، خود او، اغلب رشته سخن را دارد و هاتف روح مطالب زمان خود است. در این نوع ادب بیشتر مولفه های مورد نظر که در تشکیل نوع، شخصیت نقش دارند؛ در پیوند با ذهن و حضور ذهن شاعر ( نویسنده) مصداق می یابد؛ مصالح، از تجربه و طرز تلقی وی، درونمایه از باور ها و نگرش و بینش او و میزان زندگی گرایی اثر، بستگی به رویکرد او به زندگانی اجتماعی مردم و طبیعت بیرون از ذهن او دارد. این واقعیت ها موجب می شودکه نوع غنایی با مولفه هایی رنگ می یابد که روی سخن بیش تر به حال و آینده دارد. لحن قطعه غنایی، اغلب تک گویی است.

خ :داستان در ادب کلاسیک فارسی[4]

نخستین داستان های فارسی:

1- وامق و عذرا

با مطالعه تاریخ ادبیات و بررسی های صورت گرفته در این حیطه می توان گفت که داستان ((وامق و عذرا))، به قلم عنصری از نخستین داستان های فارسی است. با این حال عنصری با شیوایی کلام و استعداد ذاتی خود این مجموعه را گرد آوری نمود، البته نامی که از این داستان به جای مانده بسی گویا تر از سیصد و هشتاد بیت آسیب یافته یی است که تحت عنوان داستان وامق و عذرا در دست است آمار شفیعی کدکنی در کتاب صور خیال در شعر فارسی ((عنصری را به عنوان شاعری ضعیف در گویندگی و فاقد دید شعری و تجربه ی حسی معرفی کرده است و دیوان اشعار او را فاقد تصویر اصلی که از نظر ترکیب تازگی داشته باشد می داند و اینگونه عنصری را زیر سؤال می برد که مجموعه ی خیال های شعری او از تصویرهای رایج عصر خویش و صور خیال شاعران دورۀ قبل تغذیه می کند البتّه در نیمۀ دوّم قرن سوم تمام شاعران اینگونه عمل می کرده اند و می توان گفت؛ عنصری کمال این خصلت را است)). محمد رضا شفیعی کدکنی، صور خیال در شعر فارسی، ج چهارم، آگاه، 1370، خلاصه ی ص 526 و ص 527.

2- ورقه و گلشاه :

((ورقه و گلشاه)) نیز داستان عاشقانه ای است که در دوران سلجوقیان به قلم «عیوقی نوشته شده است.

احتمالاً دومین داستان فارسی بوده و داستان عشق پسر و دختری که از کودکی کنار یکدیگر رشد کرده اند، و به یکدیگر خو گرفته، به هم دل باخته اند. گویا خواستگارانی برای گلشاه آمده، و باعث جدایی این دو از هم می شود؛ در خلال داستان ماجرا و درگیری هایی صورت می گیرد؛ و سرانجام گلشاه، با امیر شام ازدواج می کند امّا وظایف زناشویی خویش را به جا نمی آورد؛ ورقه از غم به زندگی خویشتن خاتمه داده، گلشاه نیز با شنیدن این خبر خود را می کشد.امیر شام از حضرت محمد (ص) تمنا می کند که دو دلداده را زنده کند تا چند صباحی با هم زندگی کنند؛ آنگونه که منابع ذکر می کنند مایۀ داستانی ورقه و گلشاه عربی است؛ ولی تارو پود اندیشه ایی و ادبی آن ایرانی است. شاعر در این باره می سراید: به نظم آورم سرگذشتی عجب ز اخبار تازی و گتب عرب

این داستان از نظر ادبی دارای شاخصه ی جالب توجهی است؛ ویژگی این داستان، در این است که اشخاص مرکزی آن در لحظه های اندوه ((غزل)) می سرایند و شاعر آنها را به وزن اصلی داستان (بحر متقارب) ولی به نظمی همانند ترتیب قافیه در غزل نقل می کند.

داستان دارای صحنه های جنگی نیز می باشد که انگیزه آن در مسایل عاطفی و عشقی سیر می کند این دو داستان را می توان پیش درآمدهای داستان سرایی در دوران ادبیات کلاسیک فارسی دانست. داستان فارسی در رشد بلوغ یابنده بعدی خود هم به مصالح داستانی ایرانی می گراید، و هم بحر و وزن متناسب با روایت عاطفی به خود می گیرد.)) محمود عبادیان. همان خلاصه ی ص 27 تا 137

3- ویس و رامین:

(( ویس و رامین)) از دیگر داستان ها ی عاشقانه ای است که به گفته محمود عبادیان ((نخستین داستان شاعرانه و جامع ادب کلاسیک ایران است. مایه داستانی آن ایران کهن و موضوع آن عشق دنیایی است)) همان. ص 108

گویا قدمت این داستان به زمان انوشیروان (531- 579 م) می رسد؛ این آثار نمایانگر وجود شعر در زبان پارسی میانه است و اگر این آگاهی ها درست و دست نخورده باشد، نمی توان به آن ها بی اعتنا بود؛ فخر الدین اسعد گرگانی شاعر دوره سلجوقی (( این منظومه را بر اساس یک داستان ایرانی که به میراث ایرانیان قبل از اسلام باز می گردد؛ ساخت این داستان از میراث ترجمه شده ایرانی به عربی در قرن های اولیه ی اسلامی نبوده بلکه در زبان پهلوی معروف بوده است. )) عبدالسلام کفافی، ص 266

شفیعی کدکنی می گوید: (( در این اثر زمینه ای که مایه ی خلق تصویرهای تازه شود وجود ندارد، اما در این منظومه به تناسب مقامات مختلف و نیازمندیهای بیانی شاعر، تصویرهای بسیاری ارائه شده، که جز در مجال خاص خود ممکن نبود آفریده شود؛ از این روی وفور تصویرها نسبت به حجم کتاب قابل توجه است. وهمچنین تازگی بسیاری از تصاویر و طرز بیان گوینده، مهمترین خصوصیت برجسته تصاویر شعرا، کوششی است که در راه مادی کردن بسیاری از معانی و حالات دارد، و در چنین داستانی، شاید مهمترین وظیفه ی تصاویر همین باشد، اگر چه در هر نوع شعری اینگونه وظیفه ای برای تصویر در نظر گرفته شده و ناقدان قدیم نیز یکی از نقش های اصلی تشبیه را در این دانسته بودند که امری نهفته را آشکارتر کند و چنین است که در شعرا و بسیاری از حالات روحی در قالب مادی و حسی ارائه شده است و ملموس می نماید: بی شرمی خفتانی است که پوشیده می شود و صبر جوشنی است که در کار عشق باید به تن کرد و ...، تاثیر رفاه در جان انسان در قالب صبحی ملموس و محسوس است)) محمد رضا شفیعی کدکنی، خلاصه ی ص564 و ص 565

محمود عبادیان با توجه به مضمون داستان و بررسی های صورت گرفته از جانب منتقدان؛ به برخی مسائل اخلاقی در این داستان اشاره ایی می کند (( این داستان گذشته از وصف عشقی راستین جنبه انتقادی نیز دارد؛ چرا که راجع به ازدواج، معضلاتی در این باب است. از جمله شوهر دادن دختری که هنوز متولد نشده به مرد سالخورده و ....

به گفته عبد السلام کفافی: (( شاعر ترک زبان به نام لامعی آن را با تغییراتی به نظم کشیده و در این داستان ویس و رامین دیگر خواهر و برادر نیستند، بلکه ویس دختر پادشاه مرو و رامین پسر پادشاه توران معرفی شده است که عاشق و شیفته یکدیگر می شوند و.... در این زمینه محققان عدم رواج این داستان (ویس و رامین فخر الدین) را به مواضع غیر اخلاقی داستان نسبت می دهند که با طبیعت جامعه اسلامی سازگاری نداشت و شاعر ترک زبان احتمالا از جانب خود در داستان تغییراتی داده است؛ چنانکه صبغه صوفیانه به آن بخشیده است و تنها به اقتباس دو شخصیت محبوب که در داستان ایرانی به شهرت رسیده اند و برخی حوادث داستان، اکتفا کرد. و با تغییرات اثر او را از صورت قبلی (از تالیف فخر الدین) بسیار دور نموده است.)) عبد السلام کفافی، خلاصه ی ص 268 و ص 269


نظرات 0 + ارسال نظر
امکان ثبت نظر جدید برای این مطلب وجود ندارد.